رزومه علمي

 
یا علیم

رزومه (فعالیتهای علمی و پژوهشی تا خرداد 1397)

نام و نام خانوادگی:يوسف بيگ‌باباپور
مدارج تحصیلی و علمی:دكتراي تاريخ علم (تاريخ پزشكي)، كارشناس ارشد زبان و ادبيات فارسي، عضو هيئت علمي دانشگاه آزاد اسلامی
تخصّص:مصحّح متون، نسخه‌شناس، فهرست‌نويس نسخه‌هاي خطي، پژوهشگر تاريخ علم (بالاخص تاریخ پزشکی دورۀ اسلامی)، پژوهشگر زبان و ادب فارسی و ترکی.
حوزۀ فعالیت:تاریخ علم پزشکی اسلام و ایران، زبان و ادبیات فارسی، نسخه‌شناسی و متن‌پژوهی
شغل و سمت فعلی:عضو هیأت علمی رسمی دانشگاه آزاد اسلامی (گروه زبان و ادب فارسی از سال 1385)، عضو پیوستۀ انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، کارشناس نسخ خطی و پژوهشگر مرکز پژوهش کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، مدیر عامل بنیاد شکوهی (ناشر تخصصی تاریخ، فرهنگ و نسخ خطی)، سرپرست علمی دانشنامه تاریخ پزشکی و طب سنتی (10 جلد در دست تألیف)، عضو گروه مؤلفین دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و دائره‌المعارف تاریخ پزشکی اسلام و ایران (فرهنگستان علوم پزشکی) و...
امتیازها و رتبه­ ها: برندۀ جایزۀ کتاب سال جمهوری اسلامی در سال 1392 در بخش متون کهن علمی (تصحیح کتاب نورالعیون جرجانی)؛ دبیر علمی چند همایش سراسری و ملی، شرکت در بیش از 30 همایش علمی داخلی و خارجی و دریافت لوح تقدیر و گواهی؛ استاد راهنما و مشاور چند پایان­نامه در حوزۀ طب سنتی و تاریخ پزشکی...
خلاصۀ شرح احوال: یوسف بیگ باباپور، متولد مراغه (آذربایجان) به سال 1357 شمسی (1978 میلادی)، پس از گذراندن دورۀ تحصیلات مقدماتی در مراغه، در سال 1375 شمسی در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی وارد دانشگاه آزاد شد و پس از اتمام تحصیلات کارشناسی، در سال 1380 شمسی وارد مرحلۀ کارشناسی ارشد در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه آزاد واحد تبریز شد و در 1382 شمسی تحصیل در این مرحله نیز پایان یافت. در سال 2012 ميلادي در رشته تاريخ علم (تاريخ پزشكي دوره اسلامي) با عنوان پايان‌نامه «علم تشريح و تصويرنگاري پزشكي در نسخه‌هاي خطي دورة اسلامي»، زير نظر دكتر مهدي محقق (استاد راهنما) و مرحوم دکتر محمدمهدی اصفهانی (استاد مشاور) از كالج طب مكمل کانادا «Canadian College of Holistic Health» با رتبۀ عالی موفق به اخذ مدرك دكتري شد که به تأیید وزارت امور خارجۀ ایران و ترجمۀ رسمی رسیده است. همچنين از سال 1385 شمسی عضو هیأت علمی رسمي دانشگاه آزاد اسلامی بوده است.
 
وی فعالیتهای تحقیقاتی خود را در زمینۀ تصحیح متون و نسخه شناسی از سال 1381 شمسی شروع نمود و تا امروز حدود 400 عنوان کتاب و رساله و 200 مقاله علمي در زمینه‌های مختلف، و بالاخص ادبیات، تاریخ، نسخ خطی و تصحیح متون و تاریخ علم و غیره به چاپ رسانده‌است که ذیلاً به برخی به صورت الفبایی اشاره می‌شود:


  الف) کتابهای چاپی (تا خرداد 1397):
 
1- آثار الباقیه عن القرون الخالیه، نویسنده: محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 05/10/95، 344 ص؛ شابک: 3-13-7983-600-978.
2- آشپزی و شناخت غذاها، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: حمید میرزاده و باقر لاریجانی، دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت علوم پزشکی، چاپ اول، 19/11/94، 96 ص، شابک: 5-3668-10-964-978.
3- ابن واضح یعقوبی، نویسنده: ناظم عزیزی و اعظم فرامرزی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، ویراستار: شیوا طلوعی چرانی، علمی فرهنگی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 22/08/96، 84 ص، شابک: 3-8-97076-600-978.
4- ابوالفتوح رازی، نویسنده: ناظم عزیزی و ابراهیم اکبری، زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، ویراستار: کبری قاسمی، علمی فرهنگی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 22/08/96، 140 ص، شابک: 5-1-97983-600-978.
5- ابوالقاسم زهراوی (مؤسس علم جراحی در دوره اسلامی)، نویسنده: زهیر حمیدان؛ مترجم: عیوض هوشیار و یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 05/03/92، 152 ص؛ شابک: 5-304-988-964-978.
6- احیاء الاطفال مظفری، نویسنده: علی بن زین العابدین رئیس الاطباء؛ به اهتمام: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور؛ زیرنظر: جلال جلال شکوهی، منشور سمیر، چاپ اول، 10/06/95، 188 ص، شابک: 1-91-7983-600-978.
7- اختیارات مظفری، نویسنده: محمودبن مسعود قطب الدین شیرازی؛ به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 508 ص، شابک: 7-134-467-600-978.
8- ارجوزه صورالکواکب، نویسنده: عبدالرحمن بن عمر صوفی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 19/07/93، 200 ص، شابک: 5-13-7509-600-978.
9- ارشاد در علم اسطرلاب، به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 164 ص، شابک: 2-155-467-600-978.
10- استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعه الاصطرلاب، نویسنده: محمدبن احمد ابوریحان بیرونی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 21/09/95، 134 ص، شابک: 5-84-7509- 600- 978.
11- اسناد تاریخی پزشک معاصر آذربایجان (موجود در گنجینه اسناد ملی ایران)، به اهتمام: جلال جلال شکوهی، یوسف  بیگ باباپور و مسعود غلامیه، منشور سمیر، چاپ اول، 14/12/96، 102 ص، شابک: 9-130-467-600-978.
12- اسناد تازه یاب از تاریخ مراغه (اسناد شخصی علیرضا محمدرضایی، موجود در آرشیو بنیاد شکوهی)، تهیه و تنظیم: جلال جلال شکوهی و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 30/04/97، 120 ص، شابک: 2-197-467-600-978.
13- اسناد صمدخان شجاع الدوله، نویسنده: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول؛ 18/02/92، 206 ص، شابک: 7-285-988-964-978.
14- اسناد نوبافته از تاریخ مراغه (احکام و نامه های حکومتی در دوره قاجاریه)، گردآورنده: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 13/10/89، 264 ص، شابک: 7-144-988-964-978.
15- اسناد نوبافته از تاریخ مراغه (مجموعه اسناد شرعی در دوره قاجاریه)، گردآورنده: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 23/09/88، 264 ص، شابک: 9-140-988-964-978.
16- اسنادی از تاریخچه کتابخانه عمومی مراغه (تأسیس 1334 ش.)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، مسعود غلامیه و اکبر میرزایی، منشور سمیر، چاپ اول، 20/02/96، 186 ص، شابک: 5-47-8370-600-978.
17- اسنادی از خاندان سادات حسینی مراغی (مراغه- روستای سنوکش)، تدوین: منصور پورموذن، یوسف بیگ باباپور و میرغفار حسینی، منشور سمیر، چاپ اول، 21//09/95، 140 ص، شابک: 2-35-8370-600-978.
18- اسنادی از کهن شهر خواف مربوط به دوره پهلوی (موجود در مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی)، تدوین: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 21/09/95، 280 ص، شابک: 3-38-8370-600-978.
19- الاحکام علی قرانات الکواکب، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و فضل الله رضوی پور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 22/09/88، 84 ص، شابک: 3-126-988-964-978.
20- الاسباب و العلامات، نویسنده: محمدبن علی سمرقندی؛ محقق: یوسف بیگ باباپور، حمید شمسی باغبانان و سینا پروانه؛ المعی؛ چاپ اول، 28/07/92، 442 ص، شابک: 8-69-7553-964-978.
21- الاسباب و العلامات، نویسنده: محمدبن علی سمرقندی، مقدمه: مهدی محقق؛ محقق: یوسف بیگ باباپور، حمید شمسی باغبانان و سینا پروانه؛ طب سنتی ایران، چاپ اول، 10/10/96، 438 ص، شابک:  7-28-7110-600-978.
22- الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعه الحیل: نسخه برگردان براساس نسخه خطی کتابخانه برلین، نویسنده: اسماعیل بن رزاز جزری؛ به اهتمام یوسف بیگ باباپور، مجمع الذخائر الاسلامیه، چاپ اول، 14/11/92، 278 ص، شابک: 0-408-988-964-978.
23- الجامع لصفات اشتات النبات (جامع شتات النبات و ضروب انواع المفردات من الاشجار و الثمار و الحشایش): نسخه برگردان براساس دستنویس کتابخانه سنای سابق، 142، نویسنده: محمدبن محمد ادریسی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 05/08/94، 524 ص، شابک: 7-80-7509-600-978.
24- الجراحیه الخانیه (جراح نامه)، نویسنده: شرف الدین بن علی صابونچی اوغلو؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 30/01/93، 416 ص، شابک: 3-091-313-600-978.
25- الحیل، نویسنده: بنوموسی؛ مقدمه: حسین مولایی خوانساری؛ گردآورنده: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول،  19/08/93، 180 ص، شابک: 1-194-313-600-978.
26- الشامل فی الصناعه الطبیه، نویسنده: علی بن ابی الحزم بن نفیس؛ مقدمه: محمدمهدی اصفهانی و احسان مقدس؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 30/01/93، 512 ص، شابک: 5-125-313-600-978.
27و28- العمده فی الجراحه (العمده فی صناعه الجراح)، در 2جلد، نویسنده: امین الدوله بن یعقوب بن قف؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ زیرنظر: جلال جلال شکوهی، منشور سمیر، چاپ اول، 11/03/95، 284 ص، شابک: 9-66-7983-600-978.
29- الفصول فی الطب (الرشد فی الطب)، نویسنده: محمدبن زکریای رازی؛ گردآورنده: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 06/07/92، 102 ص، شابک: 4-052-313-600-978.
30- القانون فی الطب (از روی نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش 650 ط، مکتوب سده 6 ق) به انضمام قاموس القانون...، نویسنده: حسین بن عبدااله بن سینا؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 17/12/92، 798 ص، شابک: 0-089-313-600-978.
31الی 33- القانون فی الطب (کتاب اول تا پنجم در سه مجلد)، نویسنده: حسین بن عبدالله بن سینا؛ مصحح: ابراهیم عبدالغفار دسوقی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 01/10/92، 470 ص، شابک: 5-055-313-600-978.
34- القانون فی الطب (براساس چاپ سنگ تهران- 1296 ق.)، نویسنده: حسین عبدالله بن سینا؛ زیرنظر : یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 19/08/93، 802 ص، شابک: 3-158-313-600-978.
35- قانون فی الطب (براساس چاپ رم- 1592 م.)، نویسنده: حسین بن عبدالله بن سینا؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 11/11/93، 972 ص، شابک: 6-157-313-600-978.
36- اللؤلؤ و المرجان (براساس نسخه خطی شماره 2906 متعلق به کتابخانه ملک تهران، کتابت 1252 ق.)، نویسنده: محمدتقی بن محمدعلی مراغی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 30/04/97، 140ص، شابک: 3-174-567-600-978.
37- المشیخه (خطوط شریف علما در قرن نهم و دهم هجری)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 05/08/94، 392 ص، شابک: 4-78-7509-600-978.
38- المهذب فی الکحل المجرب (المهذب فی طب العین)، نویسنده: علی بن ابی الحزم بن نفیس؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور، حسین مرعشی و مسعود غلامیه، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 05/03/92، 468، 0-309-988-964-978.
39- النبات، گردآورنده: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: امیرهوشنگ انوری، سفیر اردهال، چاپ اول، 06/07/92، 238 ص، شابک: 4-065-313060-978.
40- اندر خم یک کوچه (درسنامه زبان و ادبیات فارسی عمومی)، تدوین: زهرا راهیم اوغلی خیاوی و یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 11/04/92، 232 ص، شابک: 9-028-313-600-978.
41- اندیشه های سبز: بررسی و تحلیل فلسفی و کلامی مناظره های امام رضا (ع)، نویسنده: سیدباقر سیدی بنابی، ویراستار: یوسف بیگ باباپور، دانشگاه آزاد اسلامی، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 22/05/87، 340 ص، شابک: 3-810-450-964-978.
42- انیس الاطباء، نویسنده: محمدتقی بن محمد فارسی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور؛ مصحح: سید مرتضی طاهری برزکی، منشور سمیر، چاپ اول، 14/12/96، 848 ص، شابک: 2-100-467-600-987.
43- اوحدی مراغی شاعر غزل سرا و مثنوی سرای قرن هشتم هجری، نویسنده: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 14/10/93، 150 ص، شابک: 6-32-7509-600-978.
44- این قند پارسی... (درسنامه زبان و ادب پارسی)، نویسنده: یوسف بیگ باباپور؛ معصومه سامانی؛ بدری صدری پناه و افخم السادات کیا، منشور سمیر، چاپ اول، 21/10/94، 226 ص، شابک: 5-48-7983-600-978.
45- بحر الغرائب: فرهنگ لغات فارسی به ترکی (نسخ برگردان براساس دستنویس کتابخانه مجلس سنای سابق، ش 174)، نویسنده: لطف الله حلیمی؛ گردآورنده: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 05/08/94، 166 ص، شابک: 4-81-7509-600-978.
46- بحر الاسرار، دیوان اشعار: میراسلام الله موسوی مراغه یی؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور، پردیس، چاپ اول، 05/12/83، 248 ص، شابک: 8-2-7403-964.
47- بهجه المباهج فی تلخیص مباهج المهج فی مناهج الحجج: در فضایل و مناقب معصومین (ع)، نویسنده: حسن بن حسین شیعی سبزواری؛ مصحح: فاطمه زمانی قورتانی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 21/03/97، 960 ص، 7-176-467-600-978.
48- بیاض خوشبویی: دانشنامه ای در شرح اسباب و لوازم فرهنگ و تمدن شبه قاره در دوره تیموریان، مقدمه: عارف نوشاهی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 30/04/94، 364 ص، شابک: 6-74-7509-600-978.
49- بیان واقع وقایع مراغه (شرح وقایع حمله شیخ عبیدالله کرد به مراغه در سال 1298 ه.ق)، نویسنده: علی اکبر منشی؛ مصحح؛ مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 19/07/93، 64 ص، شابک: 5-00-7509-600-978.
50- پاره­ای از جان: (نظامی گنجوی در تحقیقات دکتر ح.م. صدیق)، گردآورنده: یوسف بیگ باباپور و سید احسان شکرخدایی، تکدرخت، چاپ اول، 02/05/96، 656 ص، شابک: 4-23-8515-600-978.
51- پنجاه باب سلطانی، نویسنده: سید رکن الدین بن شرف الدین حسینی آملی؛ به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 170 ص، شابک: 8-140- 467-600-978.
52- تاریخ اکراد (شرح واقعه حمله شیخ عبیدالله کرد به آذربایجان در سال 1297 ق)، نویسنده: علی افشار؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوری اسلامی، چاپ اول، 02/10/94، 194 ص، شابک: 9-207-220-600-978.
53- تاریخ بناب به روایت تصویر و سند: میراث باستانی و فرهنگی، به اهتمام: افسانه حصیری و یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 02/06/93، 182 ص، شابک: 5-122-988-964-978.
54- تاریخ طب و طبابت در مراغه (از کهن ترین اعصار تا روزگار معاصر)، نویسنده: جلال جلال شکوهی؛ نویسنده: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 14/04/96، 182 ص، 4-99-8370-600-978.
55- تاریخ عکاسی در مراغه، به اهتمام: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 02/09/90، 116 ص، شابک: 6-196-988-964-978.
56- تاریخچه اداره فرهنگ و معارف (آموزش و پرورش در مراغه)، تدوین: ناظم عزیزی و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 18/04/96، 392 ص، شابک: 7-98-8370-600-978.
57- تاریخچه دبستان اوحدی مراغه (از 1299- 1364 ش.)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، منشور سمیر، چاپ اول، 10/06/95، 290 ص، شابک: 9-07-8370-600-978.
58- تحفه العاشقین (مجربات بوعلی) منسوب به شیخ الرئیس ابوعلی حسین بن عبدالله، معروف به ابن سینا، گردآورنده: گروه پژوهشی انتشارات سفیر اردهال؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 01/04/93، 208 ص، شابک: 3-161-313-600-978.
59- تحفه الفضلا فی تراجم الکملا (تذکره علمای هند)، نویسنده: محمدعبدالشکوربن علی رحمان علی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 23/02/92، 340 ص، شابک: 4-301-988-964-978.
60- تحفه الملوک: از روی نسخه منحصر به فرد کتابخانه واتیکان، نویسنده: رکن الدین اوحدی؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 02/09/90، 104 ص، شابک: 8-176-988-964-978.
61- تدبیرالامراض العارضه للرهبان (المقالات المختاره فی تدبیر الامراض العارضه علی الاکثر بالاغذیه المألوفه و الادویه الموجوده ینتفع بها رهبان الادیره و من، نویسنده: مختاربن حسن بن بطلان؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و جلال جلال شکوهی، منشور سمیر، چاپ اول، 10/06/95، 256 ص، شابک: 5-64-7983-600-978.
62 و 63- تذکره آفتاب عالمتاب: 2جلد، نویسنده: قاضی محمدصادق خان اخترهوگلی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور؛ مصحح: مرضیه بیگوردی و مریم برزگر ، سفیر اردهال، چاپ اول، 24/03/93، 886 ص+872ص.، شابک: 7-134-313-600-978.
64 و 65. تذکره الهند معروف به یادگار رضایی: 2جلد (نسخه برگردان نسخه چاپ سنگی حیدرآباد دکن- هند، 1353- 1358 ق)، نویسنده: رضاعلی بن محمودعلی حیدرآبادی؛ ویراستار: مسعودغلامیه و یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 19/08/93، 600 ص، شابک: 8-195-313-600-978.
66- تذکره باغ معانی (شعرای سده دوازدهم هجری در شبه قاره هند)، نویسنده: نقش علی؛ مصحح: هاشم محدث و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 03/08/94، 238 ص، شابک: 6-90-7509-600-978.
67- تذکره زنان شاعره در ایران و هند: جواهر العجایب (تذکره النساء) از محمد فخری هروی به همراه آیینه حیرت از منشر احمدحسین سحرکاکوروی، مصحح: مینا آقازاده و زهرا راهیم اوغلی خیاوی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 27/09/92، 90 ص، 1-079-313-600-978.
68- تذکره شعرای مراغه (از دیرباز تاکنون)، محقق: جلال جلال شکوهی و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 14/12/96، 476 ص، 6-115-476-600-978.
69- تذکره علمای کشمیر، نویسنده: سید محسن حسینی کشمیری؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 20/03/92، 288ص، شابک: 0-121-313-600-978.
70- تذکره لطایف الخیال، نویسنده: محمدبن محمد دارابی؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: سیدصادق حسینی اشکوری، مجمع الذخائر اسلامی، کتابخانه و موزه ملی ملک، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مرکز پژوهش و آموزش، چاپ اول، 08/02/92، 578 ص، شابک: 3-267-988-964-978.
71- تذکره لطایف الخیال، نویسنده: محمدبن محمد دارابی؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: سیدصادق حسینی اشکوری، مجمع الذخائر اسلامی، کتابخانه و موزه ملی ملک، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مرکز پژوهش و آموزش، چاپ اول، 08/02/92، 572 ص، شابک: 9-265-988-964-978.
72- تذکره مجمع الفضلاء، نویسنده: محمدعارف بقایی بخارایی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور؛ محقق: محمد خشکاب، منشور سمیر، چاپ اول، 19/02/94، 500 ص، شابک: 8-96-7509-600-978.
73 تا 75- تذکره مشاهیر عثمانیه (نسخه برگردان چاپ قدیم)، 3 جلد، نویسنده: محمد ثریابیگ؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 16/03/95، 620 ص، شابک: 1-04-7983-600-978.
76- تذکره مقیمی (در شرح احوال شاه محمد مقیم محکم الدین)، نویسنده: سیداحمد حسین استرآبادی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، منشور سمیر، چاپ اول، 21/09/95، 128 ص، شابک: 3-91-7509-600-978.
77- ترجمه انگلیسی قانون ابن سینا (براساس چاپ نیویورک آمریکا- 1973 م.)، نویسنده: حسین بن عبدالله بن سینا؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 15/09/93، 612 ص، شابک: 9- 156-313-600-978.
78- ترجمه ترکی عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات (برگردان عجایب المخلوقات قزوینی)، نویسنده: زکریابن محمد قزوینی؛ مترجم: محمدبن عبدالله دوسی زاده؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 05/10/95، 338 ص، شابک: 2/10/7983-600-978.
79- ترجمه تقویم الابدان فی تدبیر الانسان، نویسنده: یحیی بن عیسی ابن جزله؛ مترجم: محمداشرف بن شمس الدین محمد؛ مصحح: سید محمد موسوی نژاد؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 02/06/93، 220 ص، شابک: 5-183-313-600-978.
80- ترجمه تقویم الابدان فی تدبیر الانسان، نویسنده: یحیی بن عیسی ابن جزله؛ مترجم: علی بن عبدالله؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، 07/11/92، 136 ص، شابک: 1-302-988-964-978.
81- ترجمه سبعین مناقب فی فضائل امیرالمومنین (ع)، نویسنده: علی بن شهاب الدین همدانی؛ مقدمه: سید حسین مرعشی و یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 06/07/92، 140 ص، شابک: 6-061-313-600-978.
82- ترجمه و شرح خلاصه الحساب شیخ بهایی، به اهتمام: حمیده حجازی و یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 09/11/92، 144 ص، شابک: 4-471-988-964-978.
83- ترجمه و شرح قانونچه فی الطب، نویسنده: محمودبن محمد چغمینی؛ مترجم: اسکندربن میرفیض طبیب؛ گردآورنده: حمیده حجازی و یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 06/07/92، 382 ص، شابک: 3-075-313-600-978.
84- ترجمه کشف الظنون عن الاسلامی الکتب و الفنون، نویسنده: مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 30/ 01/93، 930 ص، شابک: 3-088-313-600-978.
85- تسویه التعلیم فی معرفه التقویم، نویسنده: فتح الله بن محمدرضا مرعشی شوشتری؛ به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 128 ص، شابک، 1-149-467-600-978.
86- تشریح الابدان، نویسنده: منصوربن احمد الیاس؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 12/12/85، 226 ص، شابک: 2-99-8589-964.
87- تقویم الابدان فی تدبیر الانسان (منهاج البیان فی تقویم الابدان)، نویسنده: یحیی بن عیسی ابن جزله؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 16/06/90، 256 ص، شابک: 6-183-988-964-978.
88- تقویم الابدان فی تدبیر الانسان (منهاج البیان فی تقویم الابدان)، نویسنده: یحیی بن عیسی ابن جزله؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 04/05/93، 104ص، شابک: 8-124-313-600-978.
89- تقویم الابدان فی تدبیر الانسان (منهاج البیان فی تقویم الابدان)، نویسنده: یحیی بن عیسی ابن جزله؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 26/05/93، 256 ص، شابک: 6-183-988-964-978.
90- تقویم البلدان، نویسنده: اسماعیل بن علی ابوالفداء؛ مترجم: عبدالعللی بن محمد بیرجندی؛ مصحح: هاشم محدث و یوسف بیگ باباپور، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، سفیر اردهال، چاپ اول، 23/09/92، 188 ص، شابک: 6-170-220-600-978.
91- تلخیص الجامع ابن بیطار از مؤلفی ناشناخته (از روی نسخه خطی کتابخانه پرینستون آمریکا، ش 1064 از مجموعه روبرت گارت)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 27/09/92، 216 ص، شابک: 2-069-313-600-978.
92- جابر ابن حیان، نویسنده: ناظم عزیزی، مهدی فینی و مهتاب رضیئی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور؛ ویراستار: سمیه سیفی پور و ناهید فرخ یار، علمی فرهنگی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 13/09/96، 56 ص، شابک: 2-2-97983-600-978.
93- جامع البدایع: شامل سیزده رساله از ابن سینا (سرالصلاه؛ نفسیر الصمدیه؛ تفسیرالمعوذه الاولی؛ تفسیر المعوذه الثانیه؛ ...) و دیگران، نویسنده: حسین بن عبدالله بن سینا؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور؛ مصحح: محی الدین کردی، سفیر اردهال، چاپ اول، 110 ص، 01/04/93، 208 ص، شابک: 6-160-313-600- 978.
94- جستارهایی در میراث اسلامی (ضمیمه دفتر چهارم) نسخه شناخت دست نوشت های عربی Ardbic Manuscripts A vademecum for readers، نویسنده: آدام گاسک؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 24/01/93، 350 ص، شابک: 5/138-313-600-978.
95- جستارهایی در میراث اسلامی (مجموعه مقالات، یادداشت ها، اسناد و متون) دفتر اول، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و احمد خامه یار، سفیر اردهال، چاپ اول، 27/01/92، 408 ص، شابک: 6-016-313-600-978.
96- جستارهایی در میراث اسلامی (مجموعه مقالات، یادداشت ها، اسناد و متون) دفتر چهارم (ویژه نامه نسخه پژوهی)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و احمد خامه یار، سفیر اردهال، چاپ اول، 30/01/93، 562 ص، شابک: 9-127-313-600-978.
97- جستارهایی در میراث اسلامی (مجموعه مقالات، یادداشت ها، اسناد و متون) دفتر هفتم (ویژه نامه ی سند پژوهی)، به اهتمام: اسدالله عبدلی آشتیانی و یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال؛ چاپ اول، 31/03/93، 580 ص، 9-169-313- 600-978.
98- جستارهایی در میراث اسلامی (مجموعه مقالات، یادداشت ها، اسناد و متون) دفتر پنجم: گفتارهایی در تاریخ علم، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال؛ چاپ اول، 26/11/92، 592 ص، شابک: 8-096-313-600-978.
99- جستارهایی در میراث اسلامی (مجموعه مقالات، یادداشت ها، اسناد و متون) دفتر دوم: ویژه نامه تاریخ پزشکی و طب سنتی، به اهتمام: فرید قاسملو و یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال؛ چاپ اول، 26/01/92، 492 ص، شابک: 3-020-313-600-978.
100- جستارهایی در میراث اسلامی (مجموعه مقالات، یادداشت ها، اسناد و متون) دفتر سوم: ویژه نامه ی مراغه پژوهی، نویسنده: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال؛ چاپ اول، 26/11/92، 740 ص، شابک: 5-026-313-600-978.
101- جستارهایی در میراث اسلامی: ضمیمه دفتر چهارم؛ فرهنگ اصطلاحات نسخه شناسی و کتاب آرایی (معجم مصطلحات المخطوط العربی: قاموس کودیکولوجی)، نویسنده: احمد شوقی بنین و مصطفی طوبی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 30/01/93، 478 ص، شابک: 6-128-313-600-978.
102- جندی شاپور، نویسنده: ناظم عزیزی و سید محی الدین خلخالی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور؛ ویراستار: سیمه سیفی پور، علمی فرهنگی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 22/08/96، 68 ص، 9-3-97983-600-978.
103- جوامع الاسکندرانیین (فی التشریح)، نویسنده: جالینوس؛ مترجم: حنین بن اسحاق؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 30/04//94، 494 ص، شابک: 9-73-7509-600-978.
104- جوامع الفواید، نویسنده: محمدبن محمد یوسفی هروی؛ به اهتمام: سیدمحمد موسوی نژاد؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباور، سفیر اردهان، چاپ اول، 08/07/93، 170 ص، شابک: 0-191-313-600-978.
105- جواهرنامه، مصحح: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی،  چاپ اول، 22/09/88، 96 ص، شابک: 7-131-988-964-978.
106- جواهرنامه (تلخیص تنسوخ نامه ایلخانی خواجه نصیرالدین طوسی) از مؤلفی ناشناخته، مصحح: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ دوم، 06/11/92، 96 ص، شابک: 7-131-988-964-978.
107- چهار مقاله طبی، نویسنده: محمدعلی سمرقندی؛ به اهتمام: احسان مقدس؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباور، منشور سمیر، نیلوبرگ، چاپ اول، 14/11/93، 62 ص، شابک: 2-43-7509-600-978.
108- حاج میرزا مهدی شکوهی (از شعرای بزرگ آذربایجان در دوره قاجار)، نویسنده: مهدی شکوهی تبریزی، یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، منشور سمیر، چاپ اول، 21/10/94، 204 ص، شابک: 6-58-7509-600-978.
109- حسین بن عبدالرحیم مراغی و آثارش (فیلسوف و دانشمند ذوالفنون مراغی، متوفی 1300 ق.)، تدوین: یوسف بیگ باباپور، مکتب اسنوند، چاپ اول، 06/06/95، 100 ص، شابک: 6-18-7875-600-978.
110- حقیقه الاخبار فی احوال آل قاجار، مترجم: محمدحسین فروغی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 02/09/90، 76 ص، شابک: 4-190-988-964-978.
111- حیاه الحیوان و طباعه و خواصه و منابع ما فی اعضائه (نسخه خطی کتابخانه موزه بریتانیا- لندن، ش. 2784.or)، نویسنده: عبیدالله بن جبرائیل بختیشوع؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 05-08-94، 370 ص، شابک: 7-77-7509-600-978.
112- حیرت آینه: گزیده غزلیات ابوالمعانی عبدالقادر بیدل دهلوی به همراه زندگینامه، آثار، ...، به اهتمام: طغرل طهماسبی؛ تهیه و تنظیم: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 11/05/90، 320 ص، شابک: 7-160-988-988-964-978.
113- خریده العجایب و فریده الغرائب، نویسنده: عمربن مظفر ابن وردی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 21/09/95، 372 ص، شابک: 6-09-7983-600-978.
114تا 116- خلاصه الاشعار و زبده الافکار (بخش هایی از رکن اول تا چهارم) 3 جلد (براساس نسخه خطی کتابخانه مدرسه چشمه رحمت هند)، نویسنده: محمدبن علی تقی­الدین کاشی؛ با تصحیح و مقدمه: یوسف بیگ باباپور و حمیده حجازی، سفیر اردهال، چاپ اول، 18//03/93، 532 ص، شابک: 1-152-313-600-978.
117- خلاصه التجارب، نویسنده: بهاءالدین بن میرقوام الدین بهاءالدوله؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 04/10/92، 748 ص، شابک: 6-003-313-600-978.
118- خلاصه التجارب، نویسنده: بهاءالدین بن میرقوام الدین بهاءالدوله؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور؛ به اهتمام: مسعود غلامیه، منشور سمیر، چاپ اول، 14/11/93، 580 ص، شابک: 8-41-7509-600-978.
119- خلاصه الحساب (الخلاصه فی علم الحساب و الجبر و المقابله)(نسخه تصحیح شده همراه با متن چاپ سنگی)، نویسنده: محمدبن حسین شیخ بهایی؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور و مهدی طالعی، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 02/09/90، 120 ص، شابک: 2-181-988-964-978.
120- خواجه نصیرالدین طوسی (بنیانگذار مکتب نجومی مراغه)، نویسنده: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انحمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 14/10/93، 164 ص، 9-31-7509-600-978.
121- خواص الاشیاء، نویسنده: حکیم ابوعلی، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و کاوه عباسی، مترجم محمدبن زکریا رازی، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 25/03/88، 128 ص، شابک: 8-118-988-964-978.
122- خواص الاشیاء، نویسنده: حکیم ابوعلی، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و کاوه عباسی، مترجم محمدبن زکریا رازی، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ دوم، 06/11/92، 130 ص، شابک: 8-118-988-964-978.
123- خواص الحیوان (ترجمه حیوه الحیوان و میری)، نویسنده: محمدتقی بن محمد تبریزی؛ به اهتمام: هاشم محدث و یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال؛ چاپ اول، 04//05/94، 442 ص، شابک: 1-277-313-600- 978.
124- خوشنویسان مراغی: زندگی نامه خوشنویسان و خطوط علما و هنرمندان مراغی، نویسنده: جلال جلال شکوهی، یوسف بیگ باباپور و احمد ارجمندی، منشور سمیر، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 02/05/97، 492 ص، شابک: 5-183-467-600-978.
125تا 127- دانش پزشکی و علوم وابسته (دستنویسها) در 6 مجلد، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: حمید میرزاده و باقر لاریجانی، دانشگاه آزاد اسلامی (سازمان چاپ و انتشارات)، دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت علوم پزشکی، چاپ اول، 14/11/94، 754 ص، شابک: 5-3655-10-964-978.
128- دانش جغرافیا و علوم وابسته، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: حمید میرزاده و باقر لاریجانی، دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت علوم پزشکی، چاپ اول، 19/11/94، 712 ص، شابک: 3-3659-10-964-978.
129تا 131- دانش ریاضیات و علوم وابسته، 3 مجلد، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: حمید میرزاده و باقر لاریجانی، دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اول، 18/12/94، 700 ص، شابک: 5-3770-10-964-978.
132- دانش طبیعیات، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: حمید میرزاده و باقر لاریجانی، دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اول، 18/12/94، 370 ص، شابک: 2-3669-10-964-978.
133تا 137- دانش نجوم و علوم وابسته، 5 مجلد، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: حمید میرزاده و باقر لاریجانی، دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اول، 18/12/94، 720 ص، شابک: 9-3673-10-964-978.
138تا 140- دانش کیمیا و علوم وابسته، 3 مجلد، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: حمید میرزاده و باقر لاریجانی، دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت علوم پزشکی، چاپ اول، 19/11/94، 456 ص، شابک: 9-3660-10-964-978.
141- دانشنامه ها و دائره المعارف ها، به اهتمام یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: حمید میرزاده و باقر لاریجانی، دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اول، 18/12/94، 468 ص، شابک: 7-3664-10-964-978.
142تا 147- دایره المعارف آریانا: (نسخه برگردان از چاپ قدیم افغانستان) 6 جلد، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 13/11/93، شابک: 8-25-7509-600-978.
148- در سخن معنی و در معنی سخن (تأملی در تأثیر و تأثر و هم اندیشی سنایی و مولوی)، نویسنده: یوسف بیگ باباپور، نشر اوحدی، چاپ اول، 26/09/86، 268 ص، شابک: 6-56-8234-964.
149- درآمدی بر علم تشریح و تصویرنگاری پزشکی در نسخه های خطی دوره ی اسلامی، نویسنده: یوسف بیگ باباپور؛ زیرنظر: مهدی محقق، سفیر اردهال، چاپ اول، 20/03/92، 182 ص، شابک: 1-96-6068-600-978.
150- دست نویس های موجود از آثار ادیبان مراغی، تدوین: یوسف بیگ باباپور، مکتب اسنوند، چاپ اول، 10/06/95، 100 ص، شابک: 9-20-7875-600-978.
151تا 154- دستنویس های موجود از آثار خواجه نصیرالدین طوسی و میراث معنوی رصدخانه مراغه، 3 جلد، تدوین: یوسف بیگ باباپور و بهمن محمودی، منشور سمیر، چاپ اول، 05/10/95، 618 ص + 620 ص+ 612ص.، شابک: 4-44-8370-600-978.
155- دو تذکره فارسی از میراث شبه قاره هند، تذکره آیینه حیرت، تذکره الشعرای جهانگیر، شاعر: احمدحسین سحرکاکوری؛ شاعر: جهانگیر پادشاه؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، مجمع الذخائر الاسلامیه، چاپ اول، 01/03/92، 96 ص، شابک: 1-315-988-964-978.
156- دو رساله در حفظ الصحه از: افضل الدین ابوحامد احمدبن حامد کرمانی (متوفی پس از 615 ه.ق) و محمدباقربن محمدجعفر فشارکی (متوفی 1314 ه.ق)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 17/12/92، 88 ص، شابک: 4-106-313-600-978.
157- دو رساله در خواص چوب چینی، نویسنده: قاضی بن محمد اردکانی یزدی؛ نویسنده: محمدباقربن عمادالدین محمود شیرازی؛ مترجم: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 14/11/93، 78 ص، شابک: 5-42-7509-600-978.
158- دو رساله در دلاکی، ماساژدرمانی و فصد: در طب کهن ایرانی از دوره قاجاریه، نویسنده: سید محمدحسین بن محمد اردستانی طباطبایی؛ نیوسنده: محمدکریم بن ابراهیم کرمانی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال؛ چاپ اول، 05/05/94، 116 ص، شابک: 2-238-313-600-978.
159- دو رساله در معرفت سمت قبله، به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 94 ص، شابک: 6-128-467-600-978.
160- دیوان اشعار میرعبدالفتاح موسوی مراغی (اشراق)(متوفی 1175 ه.ق.) شامل غزلیات، مثنوی ریاض الفتوح، ساقی نامه و مراثی فارسی، شاعر: میرعبدالفتاح موسوی مراغی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، اوحدی، چاپ دوم، 13/10/84، 149 ص، شابک: 3-35-8234-964.
161تا 163- ذخیره خوارزمشاهی: کتاب اول تا چهارم (براساس دستنویس کتابخانه مرکزی)، نویسنده: اسماعیل بن حسن جرجانی؛ مقدمه: حسین علینقی و هادی نژاد فلاح؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 18/08/93، 532 ص+500ص+600ص.، شابک: 5-208-313-600-978.
164- ذکر جمیع اولیای دهلی، نویسنده: حبیب الله؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، منشور سمیر، چاپ اول، 21/09/95، 156 ص، شابک: 4-23-7509-600-978.
165- ذیل کشف الظنون حاجی خلیفه، نویسنده: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 16/12/90، 192 ص، شابک: 4-231-988-964-978.
166- راح­الارواح (رساله در دلاکی و ماساژ)، نویسنده: سید محمدحسین بن محمد اردستانی طباطبایی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ زیرنظر: جلال جلال شکوهی، منشور سمیر، چاپ اول، 30/04/97، 58 ص، شابک: 0-01-7983-600-978.
167- رباعیات حکیم عمر خیام (براساس نسخه ی چاپ هند)، نویسنده: عمربن ابراهیم خیام؛ نویسنده: یوسف بیگ باباپور، مجمع الذخائر اسلامیه، چاپ اول، 02/09/90، 116 ص، شابک: 5-135-988-964-978.
168- رجال و دانشوران مراغی (نامداران مراغی از کهن ترین اعصار تا روزگار معاصر)، نویسنده: مسعود غلامی و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 18/04/96، 768 ص، شابک: 5-000-567-600-978.
169- رساله در آداب جنگ و قانون مشق نظام در ایران دوره قاجار (براساس نسخه خطی شاره 659 کتابخانه مجلس ...)، نویسنده: علیرضا یکانلو سرهنگ مرندی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مینا آقازاده، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 19/07/93، 94 ص، شابک: 9-15-7509-600-978.
170- رساله در بلاغت، مصحح: فاضل عباس زاده؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه؛ 14/10/93، 74 ص، شابک: 7-22-7509-600-978.
171- رساله در دلک، نویسنده: محمدکریم بن ابراهیم کرمانی؛ گردآورنده: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 21/10/94، 102 ص، شابک: 3-00-7983-600-978.
172- رساله در قافیه (تصحیح رساله ی قافیه ی برهان الدین عطاالله محمودی حسینی)، به اهتمام: فاضل عباس زاده و رجب توحیدیان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 14/10/93، 72 ص، شابک: 3-20-7509-600-978.
173- رساله در معرفت صنعت اسطرلاب شمالی و جنوبی، نویسنده: عبدالعلی بن مجحمد بیرجندی، به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/ 97، 70 ص، شابک: 4-151-567-600-978.
174- رساله در موسیقی درمانی، نویسنده: عبدالرحمان سیف غزنوی؛ گردآورنده: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 17/12/92، 100 ص، شابک: 7-105-313-600-978.
175- رساله در هیئت، نویسنده: محمدبن حسین شیخ بهائی؛ به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 92 ص، شابک: 1-152-467-600-978.
176- رساله در هیئت و تشریح، نویسنده: محمدبن علی اشکوری؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 19/07/93، 142 ص، شابک: 4-10-7509-600-978.
177- رساله ذهبیه و شروح آن، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و حمیده حجازی، سفیر اردهال، چاپ اول، 26/11/92، 206 ص، شابک: 5-097-313-600-978.
178- رسایل ابن ماسویه: معرفه محنه الکحالین و کتاب العین، (ذغل العین) (نسخه برگردان از روی دستنویس کتابخانه تیمور پاشای قاهره، ش 100 طب): به انضمام کتاب فی، نویسنده: یوحنابن ماسویه ابن ماسویه؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 05/08/94، 146 ص، شابک: 3-75-7509-600-978.
179- رسایل طب سنتی (چند رساله ی کهن در داروشناسی و درمان بیماری ها)، گردآورنده: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 20/03/92، ص 208 ص، شابک: 5-000-3131-600-978.
180- رصدخانه مراغه و دستاوردهای آن در آیینه مقالات مستشرقین، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 21/09/95، 280 ص، شابک: 6-37-8870-600-978.
181- روزهای خونین مراغه (رسایل و اسنادی در باب شرح وقایع حمله شیخ عبیدالله کرد به مراغه و دیگر ولایات آذربایجان)، 2 جلد، به اهتمام: جلال جلال شکوهی؛ یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، منشور سمیر، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 16/12/96، 1120 ص، شابک: 3-103-467-600-978.
182- ریاض الادویه، نویسنده یوسف بن محمد یوسفی هروی؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 17/03/91، 250 ص، شابک: 5-65-6068-600-978.
183- زبده الحساب، نویسنده: محمدصالح بن حبیب طباطبایی یزدی؛ به اهتمام: افسانه حصیری؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 19/07/93، 100 ص، شابک: 2-01-7509-600-978.
184تا 185- زبده دانش پزشکی (پیراسته کتاب خلاصه الحکمه)، 2 جلد، نویسنده: محمدحسین بن محمد عقیلی علوی شیرازی؛ به اهتمام: اباذر فتح الله زاده؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 10/10/96، 600 ص + 704ص.، شابک: 2-058-467-600-978.
186- زبده الهیئه، نویسنده: محمدبن محمدنصیرالدین طوسی؛ به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان، زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول 10/04/97، 126 ص، شابک: 9-127-467-600-978.
187- زهر الکمام فی قصه یوسف (ع)، نویسنده: عمربن ابراهیم انصاری؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و حسین شادمان، فرهنگ بیان، منشور سمیر، چاپ اول، 20/04/97، 356 ص، شابک: 1-181-467-600-978.
188- زیج ایلخانی، نویسنده: محمدبن محمدنصیرالدین طوسی؛ به اهتمام: منصور پورموذن و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 20/04/97، 248 ص، شابک: 2-139-467-600-978.
189- زیج یمینی، نویسنده: محمدبن علی حقیقی؛ به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی؛ چاپ اول، 10/04/97، 200 ص، شابک: 9-156-567-600-978.
190- زینه اللباس (رساله در آداب لباس و زینت و مسواک زدن و غیره)، نویسنده: اختیارالدین حسینی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 29/01/94، 84 ص، شابک: 7-51-7509-600-978.
191تا 192- سحر ساحر: مجموعه اشعار دکتر محمد اسماعیلی متخلص به "ساحر"، تدوین: یوسف بیگ باباپور؛ به اهتمام: ژاله حمیدیه، سفیر اردهال، چاپ اول، 16/09/93، 412 ص، شابک: 4-205-313-600-978. (چاپ دوم، 16/02/97، 400 ص).
193- سفرنامه ایران: سفارتنامه سفیر عثمانی به ایران در دوره قاجار از اسکدار تا طهران، به سال 1255 ق. (نسخه برگردان براساس دستنویس کتابخانه ملی ترکیه، شمار)، نویسنده: بوزاوقلی عثامان شاکرافندی؛ گردآورنده: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 05/08/94، 102 ص، شابک: 1-79-7509-600-978.
194- سفرنامه جنوب ایران، نویسنده: فردریک هوسه؛ نویسنده: سی. بابن؛ مترجم: محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان، چاپ اول، 14/10/93، 124 ص، شابک: 6-03-7509-600-978.
195- سفرنامه غرب ایران، نویسنده: مادام دی یورند؛ مترجم: مسعود میرزا بن ناصر ظلّ السلطان؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 18/11/93، 102 ص، شابک: 9-02-7509-600-978.
196- سفرنامه مظفرالدین شاه به مراغه (در سال های 1305 و 1308 ه.ق.)، به اهتمام: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 28/10/89، 120 ص، شابک: 6-167-988-964-978.
197- سفرنامه ممالک ایران (به سال 1305 ه.ق.)، نویسنده: اولیلز؛ مترجم: سید عبدالله؛ گردآورنده: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه؛ چاپ اول، 200 ص، 14/11/93، 172 ص، شابک: 8-12-7509-600-978.
198- سفرنامه ها، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: حمید میرزاده و باقر لاریجانی، دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اول، 18/12/94، 566 ص، شابک: 8-3667-10-964-978.
199- سلطان سلیمان قانونی (امپراطور مقتدر عثمانی)، نویسنده: یاووز بهادراوغلو؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور؛ مترجم: اکبر وقاری فر؛ ویراستار: زهرا راهیم اوغلی خیاوی، سفیر اردهال، چاپ اول، 31/03/93، 356 ص، شابک: 1-037-313-600-978.
200- سه رساله تاریخی: رساله در تاریخ اصفهان، حیدرعلی بن محمد مهدی اصفهانی، ملقب به دیم الملک، رساله در تاریخ ساوه از مؤلفی ناشناخته، رسوم مملکتداری در ایران، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه؛ چاپ اول، 19/07/93، 98 ص، شابک: 3-04-7509-600-978.
201- سی فصل (مختصر فی معرفه التقویم)، نویسنده: محمدبن محمد نصیرالدین طوسی؛ به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 74 ص، شابک: 1-136-467-600-978.
202- سیاحت نامه، نویسنده: حسن شکوهی؛ مقدمه: جلال جلال شکوهی؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، سفیر اردهال، چاپ اول، 31/03/93، 172 ص، شابک: 4-094-313-600-978.
203- سید ابن طاووس، نویسنده: ناظم عزیزی؛ نویسنده: سیدمحمد امامزاده قاسمی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، علمی فرهنگی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 22/08/96، 234 ص، شابک: 6-7-97076-600-978.
204- سیری در تاریخچه آموزش و پرورش مراغه، محقق: جلال جلال شکوهی، یوسف بیگ باباپور و ناظم عزیزی، تکدرخت، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 04/05/96، 390 ص، شابک: 6-32-8515-600-978.
205- سیصد بند در مرثیه، شاعر: حاج میرزا مهدی شکوهی؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه؛ مقدمه: رحیم نیک بخت؛ به اهتمام: جلال جلال شکوهی، سفیر اردهال، چاپ اول، 26/08/93، 342 ص، شابک: 1-222-313-600-978.
206- شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب (شرح بیست باب خواجه نصیرالدین طوسی)، نویسنده: عبدالعلی بن محمد بیرجندی؛ مقدمه: فرید قاسملو و یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، کتابخانه بزرگ آیت الله العظمی مرعشی نجفی، کتابخانه و موزه ملی ملک، چاپ دوم، 08/11/92، 230 ص، 4-257988-964-978.
207- - شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب (شرح بیست باب خواجه نصیرالدین طوسی)، نویسنده: عبدالعلی بن محمد بیرجندی؛ به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان، زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 228 ص، 5-138-467-600-978.
208- شرح دو غزل منسوب به مولوی، نویسنده: محمد خاموش نوربخش؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، پردیس، چاپ اول، 20/02/85، 54 ص، 2-23-7403-964.
209- شرح زیج الغ بیگ، نیوسنده: علی بن محمد قوشچی؛ به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 442 ص، شابک: 3-158-467-600-978.
210- شرح سی فصل، نویسنده: علی کبر بن علی بسمل شیرازی؛ به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 146 ص، شابک: 5-154-467-600-978.
211- شرح قرابادین حکیم شفایی= Pharmacopoea persica؛ نویسنده: آنلوس آنژدوسن ژوزف؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 02/04/94، 472 ص، شابک: 4-49-7509-600-978.
212- شش رساله کهن پزشکی، گردآورنده: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 11/05/90، 152 ص، شابک: 9-179-988-964-978.
213- شفاءالاسقام، نویسنده: عبدالرزاق بن عبدالکریم کرمانی؛ مصحح؛ یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 04/03/92، 76 ص، شابک: 7-186-988-964-978.
214- شکوهی ها (نگاهی به زندگی، آثار و خدمات دکتر جلال جلال شکوهی و نیاکانش)، تهیه و تنظیم: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 09/02/97، 190 ص، شابک: 0-146-600-978.
215- شیخ ابوسعید ابوالخیر، نویسنده: ناظم عزیزی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور؛ ویراستار: شیوا طلوعی چرانی، علمی فرهنگی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 22/08/96، 120 ص، شابک: 8-0-97983-600-978.
216- شیخ شهاب الدین سهروردی (شیخ اشراق)، نویسنده: ناظم عزیزی و سید محمد امامزارده قاسمی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور؛ ویراستار: سید محی الدین خلخالی و سعیده احمدی، علمی فرهنگی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 22/08/96، 108 ص، شابک: -4-8-97983-600-978.
217- شیخ صدوق، به اهتمام: فوزیه جوانمردی و ناظم عزیزی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 14/04/96، 144 ص، شابک: 5-039-467-600-978.
218- شید نشید: مجموعه اشعار اسماعیل حمیدیه (سایه روشن و اشعار نوبافته)، به اهتمام: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: محمدرضا مقدسی و ودود دوستی، سفیر اردهال، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 26/11/92، 238 ص، شابک: 1-066-313،600-978.
219- شیعیان شکرستان هند (تذکره شعرا و ادبای شیعی در شبه قاره هند): با درآمدی مشتمل بر تاریخچه ورود اسلام به شبه قاره هند و رواج تشیع در آن سرزمین، نویسنده: یوسف بیگ باباپور، مجید صاریان، مروارید رفوگران و پریسا سنجابی، منشور سمیر، چاپ اول، 20/02/94، 330 ص، شابک: 0-34-7509-600-978.
220- صنعه آلات الرصد، نویسنده: عبدالعلی بن محمد بیرجندی؛ گردآورنده: محمود رفیعی؛ مقدمه: فرید قاسملو و یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، کتابخانه و موزه ملی ملک، چاپ دوم، 21/05/93، 120 ص، شابک: 258-988-964-978.
221- صنعه آلات الرصد، نویسنده: عبدالعلی بن محمد بیرجندی؛ به اهتمام: منصور موذن پور و حسین شادمان؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 120 ص، شابک: 8-137-467-600-978.
222- صوره الارض، نویسنده: ابوالقاسم  محمدبن علی نصیبی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 16/11/92، 106 ص، شابک: 0-312-988-964-978.
223- ضیاءالعیون (عینیه) (رساله در چشم پزشکی)، نویسنده: محمدباقربن عمادالدین محمود شیرازی؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: محمدعلی جوادی، حقوقی، چاپ اول، 17/03/91، 216- شابک: 6/16/6324-600-978.
224- طب اکبری (ترجمه شرح الاسباب و العلامات)، نویسنده: محمداکبربن محمد شاه ارزانی؛ 2 جلد، به اهتمام: مسعود غلامیه؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، المعی، چاپ اول، 28/10/94، 430 ص، شابک: 1-16-7658-600-978.
225تا 228- طب سنتی ایران: 5 جلد، به اهتمام؛ یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 20/02/96، شابک: 0-68-8370-600-978.
229- طبایع الحیوان الناطقه (بابا اسرار صنعت نیرنجات)، نویسنده: هرمس مثلث؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 14/10/93، 64 ص، شابک: 5-9-194117-600-978.
230تا 233- عثمانلی مؤلفلری (مؤلفین عثمانی: نسخه برگردان چاپ قدیم): 4 جلد، (ذیلی بر سجل عثمانی)، نیوسنده: بروسه لی محمد طاهربک؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 11/03/95، شابک: 0-14-7983-600-978.
234- عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، نویسنده: محمدبن محمود طوسی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 05/10/95، 470 ص، شابک: 6-12-7983-600-978.
235- عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، نویسنده: زکریابن محمد قزوینی؛ به اهتمام: یوسف بیباباپور و مسعود غلامیه، مجمع الذخائر الاسلامیه، چاپ اول، 18/02/92، 678 ص، شابک: 8-259-988-964-978.
236- عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات (براساس دستنویس کتابخانه ملی فرانسه، شماره 332 Persan)، نویسنده محمدبن محمود طوسی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 13/09/96، 506 ص، شابک: 9-11-7983-600-978.
237- علامه طبرسی، نویسنده: ناظم عزیزی و غلامحسین منش بزرگی؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور؛ ویراستار: شیوا طلوعی چرانی، علمی فرهنگی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 22/08/96، 88 ص، شابک: 3-5-97983-600-978.
238- علم ابدان: متصر در طب (براساس نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به شماره 1293)، نویسنده: علینقی بن محمدحسن؛ به اهتمام: ژیلا درخشان فرد؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 26/05/93، 288 ص، شابک: 4-286-988-964-978.
239- عنقا: زبان و ادبیات فارسی عمومی، نویسنده: سعید ارفعی؛ عزیز حجاجی؛ نرگس اسکویی؛ کاوه عباسی؛ یوسف بیگ باباپور و آرش مشفقی، اوحدی، چاپ اول، 08/12/85، 266 ص، شابک: 7-47-8234-964. (چاپ دوم، 12/08/86).
240- غره الالفاظ و نزهه الالحاظ (رساله پارسی کهن در فرن ترسل)، نویسنده: محمدبن علی ظهیری سمرقندی؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 19/07/93، 60 ص، شابک: 7-06-7509-600-978.
241- فتنه شیخ عبیدالله کرد: گزارش هایی از وقایع حمله اکراد به صفحات آذربایجان در دوره قاجار، مصحح: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 17/11/90، 740 ص، شابک: 4-062-220-600-978.
242- فرسنامه (براساس دستنویس کتابخانه ملی قطر، ش 856، به همراه نسخه کتابخانه ملی پاریس، به شماره 1554)، نویسنده: زین العابدین حسینی هاشمی و عبدالله بهادر فیروز؛ به اهتمام: احسان مقدس؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، نیلوبرگ، چاپ اول، 05/08/94، 128 ص، شابک: 3/88/7509-600-978.
243- فرهنگ توصیفی اصطلاحات نسخه شناسی در نسخه های عربی دوره اسلامی (تقالید المخطوطات العربی، معجم مصطلحات و ببلیوجرافیه)، نویسنده: آدام گاچک؛ مترجم: مراد تدغوث؛ مقدمه: فیصل حفیان؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 30/04/94، 372 ص، شابک: 4-94-7509-600-978.
244- فهرست الفبایی نسخه های چاپ سنگی و سربی کتابخانه عمومی مراغه، نویسنده: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 19/07/93، 114 ص، شابک: 4-07-7509-600-978.
245- فهرست توصیفی دست نوشته های جغرافیای دوره اسلامی در کتابخانه های ایران و برخی کتابخانه های جهان...، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 14/10/93، 712 ص، شابک: 3-33-7509-600-978.
246- فهرست توصیفی دست نوشته های کشاورزی و فلاحت دوره اسلامی در کتابخانه های ایران و برخی کتابخانه های جهان، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 07/10/93، 168 ص، شابک: 4-234-313-600-978.
247- فهرست توصیفی دست نویس های صنایع دوره اسلامی در کتابخانه های ایران و برخی کتابخانه های جهان (کتاب آرایی، ساخت کاغذ و دوات، رنگرزی، الحیل و ...)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 07/10/93، 152 ص، شابک: 74-233-313-600-978.
248تا 253- فهرست توصیفی دستنوشت های پزشکی دوره اسلامی در کتابخانه های ایران و جهان: 6 جلد، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 04/09/93، 800 ص، شابک: 3-215-313-600-978.
254- فهرست توصیفی دستنوشت های دامپزشکی و حیوان شناسی دوره اسلامی در کتابخانه های ایران و برخی کتابخانه های جهان، به اهتمام: احسان مقدس و یوسف بیگ باباپور، نیلوبرگ، سفیر اردهال، چاپ اول، 14/10/93، 382 ص، شابک: 3-23-6222-600-978.
255و 256- فهرست توصیفی دستنوشت های علم کیمیا و علوم وابسته در کتابخانه های ایران و برخی کتابخانه های جهان، 2 جلد، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 12/11/93، شابک: 3-46-7509-600-978.
257- فهرست توصیفی دستنوشت های مرقعات و آثار خوشنویسی در کتابخانه های ایران و برخی کتابخانه های جهان، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 29/01/94، 600 ص، شابک: 8-54-7509-600-978.
258- فهرست توصیفی دستنوشت های موسیقی در کتابخانه های ایران و برخی کتابخانه های جهان، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 29/01/94، 284ص، شابک: 5-55-7509-600-978.
259- فهرست توصیفی دستنویس های صحیفه سجادیه و شروح آن در کتابخانه های ایران و برخی کشورهای جهان، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه؛ ویراستار: وجیهه شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 05/10/95، 722 ص، شابک: 1-16-8370-600-978.
260- فهرست توصیفی دستنویس های نهج البلاغه و شروح آن در کتابخانه های ایران و برخی کتابخانه های جهان، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه؛ ویراستار: بهنام درستکار یاقوتی و محمدمهدی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 04/12/95، 718 ص، شابک: 4-02-8370-600-978.
261- فهرست توصیفی دستنوشت های مراثی و مقتل نامه های خطی وجود در کتابخانه های ایران و برخی کتابخانه های جهان: ، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه؛ ویراستار: مهدی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 16/03/95، 486 ص، شابک: 4-58-7983-600-978.
262- فهرست دستنویس های کاتبان مراغی در تمدن دوره اسلامی، موجود در کتابخانه های جهان، محقق: یوسف بیگ باباپور، مکتب اسنوند ، چاپ اول، 06/06/95، 414ص، شابک: 6-21-7875-600-978.
263- فهرست دستنویس های کردی، ارمنی و زبان های باستانی (عبری، اوستایی، پهلوی) در برخی کتابخانه های جهان، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 30/04/94، 142 ص، شابک: 1-66-7509-600-978.
264- فهرست دستنویس های ابوریحان محمدبن احمد بیرونی (362-440 ق.) در کتابخانه های ایران و  برخی کتابخانه های جهان، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه؛ ویراستار محمدهدی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 10/06/95، 154 ص، شابک: 7-01-8370-600-978.
265تا 270- فهرست دستنویس های ترکی در کتابخانه های جهان: 6 جلد، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و جلال جلال شکوهی، منشور سمیر، چاپ اول، 30/04/94، شابک: 3-59-7509-600-978.
271- فهرست دستنویس های علوم قرآنی در کتابخانه های ایران و برخی کشورهای جهان: (آثارالاخیار- انوارالتنزیل)، نویسنده: یوسف بیگ باباپور و جلال جلال شکوهی، منشور سمیر، چاپ اول، 19/08/94، 680ص، شابک: 4-32-7983-600-978.
272 تا 285- فهرست دستنویس های علوم قرآنی در کتابخانه های ایران و برخی کشورهای جهان: 15 جلد، نویسنده: سید حسین مرعشی و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 19/08/94، شابک: 9-37-7983-600-978.
286- فهرست دستنویس های محمدبن زکریای رازی (251-313 ق.) در کتابخانه های ر ایران و برخی کشورهای جهان، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ به اهتمام: مسعود غلامیه؛ منشور سمیر، چاپ اول، 10/06/95، 224 ص، شابک: 0-00-8370-600-978.
287- فهرست دستنویس های موجود از آثار محمدحسن خان اعتمادالسلطنه مراغی (125901313 ق.)؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ ویراستار: فاطمه زمانی قورتانی، منشور سمیر، چاپ اول 10/06/95، 116 ص، 8-20-8370-600-978.
288 تا 289- فهرست دستنویس های مکتب مراغه (مؤلفین مراغی، کاتبان، محل کتابت و آثار نگهداری شده در کتابخانه مراغه)، 2 جلد، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و منصور پورموذن، منشور سمیر، چاپ اول، 10/06/95، شابک: 9-10-8370-600-978.
290- فهرست مختصر نسخه های عکسی پزشکی در کتابخانه کویت (قسم التراث العربی فی المجلس الوطنی للثقافه و الفنون و الآداب) به انضمام آلبوم تصاویر مهمترین نسخه ها، گردآورنده: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 16/06/90، 184 ص، شابک: 9-182-988-964-978.
291 تا 297- فهرست مخطوطات تفاسیر قرآنی در کتابخانه های ایران و برخی کشورهای جهان، 7 جلد، گردآورنده: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 24/02/96، شابک: 7-69-8370-600-978.
298تا 300- فهرست نسخ خطی علوم تجوید و قرائت قرآنی در کتابخانه های ایران و برخی کشورهای جهان، 3 جلد، تحقیق و تدوین: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 13/09/96، شابک: 0-076-467-600-978.
301- فهرست نسخه های خطی دو کتابخانه شخصی پاکستان (مجددی و کاظمی): کتابخانه مولانا محمدهاشم جان مجددی (کویته- پاکستان)، کتابخانه ایم- ای- کاظمی ظفروال)، نویسنده: محمداقبال مجددی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و سیدمحمد (عارف) موسوی نژاد، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 21/05/93، 94 ص، شابک: 9-319-988-964-978.
302- فهرست نسخه های خطی کتابخانه شخصی سید صادق حسین اشکوری (قم- ایران)(از شماره 1 الی 340)، گردآورنده: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 17/12/90، 478 ص، شابک: 5-177-988-964-978.
303- فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی: از مجموعه اهدایی محمدعلی کریم زاده تبریزی نسخه های شماره 1- 400، نویسنده: یوسف بیگ باباپور، کتابخانه؛ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 17/04/91، 356 ص، شابک: 2-095-220-600-978.
304- فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی: مجموعه اهدایی محمدعلی کریم زاده تبریزی از شماره 511 الی 984، نویسنده: یوسف بیگ باباپور، کتابخانه؛ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 13/09/91، 308 ص، شابک: 7-157-220-600-978.
305- فهرست نسخه های خطی کتابخانه مدرسه چشمه رحمت (غازی پور- هند)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 16/06/90، 168ص، شابک: 1-175-988-964-978.
306- فهرستواره نسخه های خطی کیمیا و علوم وابسته در کتابخانه های ایران، به اهتمام: زهره مازیار و نسیبه رنجبردار؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 19/03/92، 320 ص، شابک: 6-032-313-600-978.
307- قابوس ابن وشمگیر، نویسنده: ناظم عزیزی و مهدی آل بویه؛ زیرنظر: یوسف بیگ باباپور؛ ویراستار: سیعیده احمدی، علمی فرهنگی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 24/11/96، 60 ص، شابک: 9-00-8856-600-978.
308- قاموس القانون فی الطب (از روی چاپ دایره المعارف العثمانیه، حیدرآباد دکن هند 1387 ق.)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 01/10/92، 234 ص، شابک: 6-058-313-600-978.
309 تا 336- قانون سینوی (کتب موضوعی قانون ابن سینا در 28 جلد)، به اهتمام: مینا عطایی و صدرا غلامی، زیرنظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 26/09/96، شابک: 3-54-8370-600-978.
337- قرابادین، نویسنده: حسن بن محمد حسین شفایی اصفهانی؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور و سید محمد موسوی نژاد، سفیر اردهال، چاپ اول، 02/06/93، 438 ص، شابک:  9-185-313-600-978.
338 و 339- قرابادین کبیر، 4 جلد، نویسنده: محمد حسین بن محمد عقیلی علوی شیرازی؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور؛ مصحح: مسعود غلامیه، سفیر اردهال، چاپ اول، 10/05/95، شابک:  5-266-313-600-978.
340 تا 341- قرابادین کبیر (نسخه برگردان چاپ هند: مجمع الجوامع و ذخائر التراکیب)، 2 جلد، نویسنده: محمد حسین بن محمد عقیلی علوی شیرازی؛ گرد آورنده: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 18/03/93، شابک:  9-143-313-600-978.
342- قوت و ضعف کواکب، نویسنده: جمشید بن مسعود ؟ الدین کاشانی؛ به اهتمام: منصور مؤذن پور و حسین شادمان؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 62 ص، شابک:  2-126-467-600-978.
343- گلزار ابرار فی سیر الاخبار (در شرح احوال عرفا و مشایخ هند)، نویسنده: محمد حسن بن موسی ؟ شطاری ماندوی؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 12/08/92، 742 ص، شابک:  2-149-220-600-978.
344- گنجینه مخطوطات اسلامی (نگاهی به برخی مهمترین مجموعه دستنویس های اسلامی در جهان)، نویسنده: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 19/07/93، 196 ص، شابک:  2-14-7509-600-978.
345- گیاه شناسی پزشکی در عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، نویسنده: زکریا بن محمد قزوینی؛ به اهتمام: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 21/03/92، 216 ص، شابک:  2-001-313-600-978.
346- لب العلاج فی الطب، نویسنده: محمد کاظم بن فتح الله ؟ کاشانی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 06/03/92، 156 ص، شابک:  3-308-988-964-978.
347- لباب اسکندری، نویسنده: جمشید بن مسعود ؟ الدین کاشانی؛ به اهتمام: منصور مؤذن پور و حسین شادمان؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 72 ص، شابک:  5-125-467-600-978.
348- لغات فیروزی (کتاب المفردات)، نویسنده: فصیح الدین جغتایی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ زیر نظر: جلال جلال شکوهی، منشور سمیر، چاپ اول، 14/12/96، 272 ص، شابک:  3-68-7983-600-978.
349- مئه کلمه و کلمه لبطلیموس: قد ؟ الخواجه العلامه نصیرالدین الطوسی، به اهتمام: منصور پور مؤذن و حسین شادمان؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 112 ص، شابک:  4-122-467-600-978.
350- مجالس تعزیه، نویسنده: میر سلام الله ؟ مراغه یی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: مسعود غلامیه، منشور سمیر، چاپ اول، 02/04/94، 288 ص، شابک:  1-95-7509-600-978.
351- مجمع الاسماء (رساله در معما)، نویسنده: عباسقلی بن حسن شاملو؛ گرد آورنده: رجب توحیدیان و فاضل عباس زاده و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 14/11/93، 62 ص، شابک:  0-21-7509-600-978.
352- مجموعه اسناد قاجاری مراغه: گزیده اسناد حکومتی، شرعی و اداری در دوره قاجاریه، نویسنده: علیرضا پاشایی و یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 05/10/89، 256 ص، شابک:  6-141-988-864-978.
مجموعه ده رساله پزشکی، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 15/02/94، 336 ص، شابک: 8-303-988-964-978.
353 تا 354- مجموعه مقالات همایش ملی مشروطه آذربایجان از کهن شهر مراغه تا دارالسلطنه تبریز: علما آذربایجان و مشروطیت، 2 جلد، گرد آورنده: رحیم نیکبخت و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 14/06/95، شابک:  3-55-7983-600-978.
355- محی الدین ابن عربی، نویسنده: ناظم عزیزی و سید محی الدین خلخالی؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور؛ ویراستار: سعیده احمدی، علمی فرهنگی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 22/08/96، 136 ص، شابک:  7-7-97983-600-978.
356 تا 358- مخزن الادویه، 2جلد، نویسنده: محمد حسین بن محمد عقیلی علوی شیرازی؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 24/01/93، 1052 ص، شابک:  5-141-313-600-978.
359- مداخل و منابع پزشکی در اسلام و ایران، به اهتمام: مهدی محقق؛ ویراستار: یوسف بیگ باباپور، انجمن آثار و مخافر فرهنگی، چاپ اول، 14/07/93، 576 ص، شابک:  1-236-528-964-978.
360- مراغه در آینه هنر معماری (نگاهی به مقابر و مساجد مراغه از سلجوقی تا قاجار)، نویسنده: جلال جلال شکوهی و یوسف بیگ باباپور و مریم هژبری، منشور سمیر، چاپ اول، 05/09/96، 172 ص، شابک:  3-091-467-600-978.
361- مراغه در بحبوحه حزب توده و فرقه دموکرات، نویسنده: جلال جلال شکوهی و منصور پورمؤذن و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 15/11/96، 476 ص، شابک:  9-099-467-600-978.
362- مراغه در مطبوعات دوره قاجار، به اهتمام: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 04/03/92، 108 ص، شابک:  9-306-988-964-978.
363- مراغه در نقشه های تاریخی، به اهتمام: جلال جلال شکوهی و یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، منشور سمیر، چاپ اول، 04/02/97، 158 ص، شابک:  3-129-467-600-978.
364 تا 365- مراغه و آذربایجان در بحبوحه فتنه اسمائیل آقا سمیتقو: براساس مجموعه رسایل و اسناد موجود، 2 جلد، نویسنده: جلال جلال شکوهی و یوسف بیک باباپور و امیر چهره گشا، منشور سمیر، چاپ اول، 04/02/97، شابک:  0-104-467-600-978.
366- مرشد العاملین، نویسنده: محمد بن علی یزدی؛ به اهتمام: منصور پورمؤذن و حسین شادمان؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 52 ص، شابک:  8-124-467-600-978.
367- مرکبات طبی، نویسنده: اسدالله همایون؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 26/05/93، 164 ص، 6-307-988-964-978.
368- مرکبات قرابادین (رساله در ترتیب ادویه مرکبه)، گرد آورنده: مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 06/07/92، 176 ص، شابک:  8-070-313-600-978.
369- مزارات، سنگ نوشته ها و اسناد مراغه، نویسنده: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 26/03/88، 342 ص، شابک:  0-127-988-964-978.
370- مطلع الانوار، نویسنده: فصیح بن عبدالکریم نظامی بسطامی؛ به اهتمام: منصور پورمؤذن و حسین شادمان؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 172 ص، شابک:  8-153-467-600-978.
371- معینیه، نویسنده: محمد بن محمد نصیرالدین طوسی؛ به اهتمام: منصور پورمؤذن و حسین شادمان؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 152 ص، شابک:  2-142-467-600-978.
372- مفتاح بیست باب در اسطرلاب (شرحی بر بیست باب خواجه نصیرالدین طوسی)، نویسنده: محمد کیا گرگانی؛ به اهتمام: منصور پورمؤذن و حسین شادمان؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 88 ص، شابک:  1-123-467-600-978.
373- مفردات معصومی (طب نامی)، نویسنده: محمد معصوم بکری؛ به اهتمام: اکرم تقی یار؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 14/04/96، 162 ص، شابک:  9-002-467-600-978.
374- مقالات جالینوس فی التشریح للمتعلمین، نویسنده: جالینوس؛ مترجم:حنین بن اسحاق؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 30/04/94، 144 ص، شابک:  2-72-7509-600-978.
375- منافع الحیوان: طبائع الحیوان و خواصها و منافع اعضائها از روی نسخه خطی کتابخانه ملی پاریس، ش 2782، مکتوب 700 ه.ق.، نویسنده: عبیدالله بن جبرائیل بختیشوع؛ گرد آورنده: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 27/09/92، 130 ص، شابک:  5-068-313-600-978.
376- منتخب غزلیات اشرف مراغی (از شاعران سده نهم هجری) (براساس نسخه موزه بریتانیا، ش 3305.or)، نویسنده: حسین بن حسن ؟ مراغه یی؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 19/07/93، 88 ص، شابک:  1-08-7509-600-978.
377- میراث شکوهی ها (مجموعه آثار میرزا مهدی و میرزا حسن شکوهی)، به اهتمام: جلال جلال شکوهی و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 04/02/97، 920 ص، شابک:  7-150-467-600-978.
378- میراث مکتوب علوم و فنون در تمدن اسلامی: دانش پزشکی و علوم وابسته، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: حمید میرزاده و باقر اردشیر لاریجانی، دانشگاه آزاد اسلامی، (سازمان چاپ و انتشارات)، دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت علوم پزشکی، چاپ اول، 21/10/94، 796 ص، شابک:  1-3653-10-964-978.
379 تا 381- میراث مکتوب علوم و فنون در تمدن اسلامی: شامل معرفی مخطوطات 14 علم در 27 مجلد، گرد آورنده: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: حمید میرزاده و باقر لاریجانی، دانشگاه آزاد اسلامی، (سازمان چاپ و انتشارات)، دانشگاه آزاد اسلامی، معاونت علوم پزشکی، چاپ اول، 21/10/94، شابک:  4-3652-10-964-978.
384- میرزا حسن شکوهی (از روشنفکران و مبارزان مشروطه در مراغه دوره قاجار)، نویسنده: جلال جلال شکوهی و مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 19/02/94، 218 ص، شابک:  9-57-7509-600-978.
385- میرزای شیرازی، نویسنده: ناظم عزیزی و غلامحسین منش بزرگی و کبری قاسمی؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور؛ ویراستار: سید محی الدین خلخالی، علمی فرهنگی شعبانی، منشور سمیر، چاپ اول، 22/08/96، 108 ص، شابک:  0-6-97983-600-978.
386- نزهه الناظر (الزیج الجدید)، نویسنده: علی بن ابراهیم بن شاطر و یوسف بیگ باباپور، مجمع الذخائر الاسلامیه، چاپ اول، 01/03/92، 270 ص، شابک:  3-407-988-964-978.
387- نسخه برگردان العمده فی الجراحه ابن القف (630-685 ق)، نویسنده: امین الدوله بن یعقوب بن قف؛ گرد آورنده: یوسف بیگ باباپور، مجمع الذخائر الاسلامیه، چاپ اول، 01/03/92، 498 ص، شابک:  0-297-988-964-978.
388- نسخه برگردان خواص الاحجار و نقوشها منسوب به هرمس حکیم (از روی نسخه خطی کتابخانه ایالتی برلین، مورخ حدود 1000 ه.ق.)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 19/07/93، 84 ص، شابک:  3-17-7509-600-978.
389- نسخه برگردان عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، نویسنده: زکربا بن محمد قزوینی؛ گرد آورنده: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 06/07/92، 428 ص، شابک:  6-045-313-600-978.
390- نسخه برگردان غرایب الفنون و ملح العیون از مؤلفی ناشناخته، گردآورنده: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: امیر هوشنگ انوری، سفیر اردهال، چاپ اول، 06/07/92، 100 ص، شابک:  8-067-313-600-978.
391- نسخه برگردان مجمل التواریخ و القصص، گردآورنده: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 06/07/92، 584 ص، شابک:  2-043-313-600-978.
392- نسخه برگردان مقالت سی ام التصریف لمن عجز عن التألیف (در ابزارهای جراحی)، نویسنده: خلف بن عباس زهراوی و یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 21/03/92، 264 ص، 9-61-6068-600-978.
393- نسخه برگردان: مجموعه چشم پزشکی (براساس نسخه خطی کتابخانه تیمور پاشای قاهره، ش 100 طب، مکتوب سنه 592 ه.ق.)، نویسنده: یوسف بیگ باباپور، مجمع ذخائر اسلامی، چاپ اول، 23/02/92، 454 ص، شابک:  2-305-988-964-978.
394- نگاهی به تاریخچه کلیسای هوانس مراغه، نویسنده: جلال جلال شکوهی و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 21/03/97، 162 ص، شابک:  0-162-467-600-978.
395- نگاهی به زندگی و آثار میر عبدالفتاح حسینی مراغی (صاحب عناوین الاصول) (فقیه و دانشمند برجسته مراغی سده سیزدهم هجری)، محقق: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 08/12/95، 70 ص، شابک:  3-41-8370-600-978.
396- نمونه هایی از نظم و نثر پارسی و کلیات ادبی فارسی پیش دانشگاهی برای دانشجویان رشته های علوم انسانی)، گردآورنده: یوسف بیگ باباپور و بهمن محمد صادق زاد و کاوه عباسی، اوحدی، چاپ اول، 28/01/87، 118 ص، شابک:  2-60-8234-964-978.
397- نور العیون، نویسنده: محمد بن منصور ؟ یمانی؛ مقدمه: یوسف بیگ باباپور؛ زیر نظر: مهدی محقق، میراث مکتوب، سفیر اردهال، چاپ اول، 22/12/91، 884 ص، شابک:  2-054-203-600-978.
398- هفت رساله در حکمت و طبیعیات (الرساله الاوی فی الطبیعیات من عیون الحکمه، رساله فی الاجرام العلویه، رساله فی القوی ...)، نویسنده: حسین بن عبدالله بن سینا؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 01/04/93، 388 ص، شابک:  0-159-313-600-978.
399- هنر خوشنویسی و مرقعات، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: حمید میرزاده و باقر لاریجانی، دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اول، 18/12/94، 600 ص، شابک:  1-3666-10-964-978.
400- هیئت کوبنانی، نویسنده: ابواسحاق کوبنانی و منصور مؤذن پور و حسین شادمان؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 60 ص، 7-147-467-600-978.
401- هیئت قوشچی، نویسنده: علی بن محمد قوشچی و منصور مؤذن پور و حسین شادمان؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 88 ص، شابک:  7-121-467-600-978.
402- وقایع مملکت مصر (گزارشی از شورش عارابی پاشا در مصر بر علیه استعمار انگلیس) (براساس نسخه مصور از مجموعه صارم الدوله اصفهان)، نویسنده: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، منشور سمیر، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 19/07/93، 130 ص، شابک:  8-09-7509-600-978.
403- کتاب البصر و البصیره: فی علم العین و عللها و مداواتها (نسخه برگردان از روی دستنویس کتابخانه تیمور پاشای قاهره، ش 100 طب)، نویسنده: ثابت بن قره ؟ صابتی و یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 05/08/94، 68 ص، شابک:  0-76-7509-600-978.
404- کتاب المنتخب فی علم العین و عللها و مداواتها بالادویه و الحدید، نویسنده: عمار بن علی موصلی و یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، چاپ اول، 20/03/92، 88 ص، شابک:  4-95-6068-600-978.
405- کتاب چلبی (حاجی خلیفه): کتاب شناس بزرگ ترک عثمانی، نویسنده: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، چاپ اول، 28/02/93، 74 ص، شابک:  2-0-94117-600-978.
406- کتابشناسی سفرنامه ها و سیاحت نامه های خطی (فارسی، عربی، ترکی)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، ارمغان تاریخ، چاپ اول، 11/07/94، 572 ص، شابک:  9-4-94613-600-978.
407 تا 413- کتابشناسی هزار و پانصد عنوان دست نویس تفسیر قرآنی (عربی، فارسی، ترکی)، 7 جلد، تحقیق و تدوین: اباذر فتح الله زاده و یوسف بیگ باباپور، تکدرخت، بنیاد شکوهی، چاپ اول، 17/10/96، شابک:  5-13-8515-600-978.
414 تا 416- کتابشناسی دست نوشت های ریاضیات و علوم وابسته در دوره اسلامی (موجود در کتابخانه های ایران و برخی کشورهای جهان)، 3 جلد، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، ارمغان تاریخ، چاپ اول، 07/10/94، شابک:  0-9-95881-600-978.
417- کتابشناسی دست نوشت های طبیعیات دوره اسلامی (موجود در کتابخانه های ایران و برخی کشورهای جهان)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، ارمغان تاریخ، چاپ اول، 07/10/94، 370 ص، شابک:  4-1-95881-600-978.
418 تا 422- کتابشناسی دست نوشت های نجوم و علوم وابسته در دوره اسلامی (موجود در کتابخانه های ایران و برخی کشورهای جهان)، 5 جلد، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، ارمغان تاریخ، چاپ اول، 06/10/94، شابک:  1-2-95881-600-978.
423- کتابشناسی دست نوشت های آشپزی و شناخت غذاها (موجود در کتابخانه های ایران و برخی کشورهای جهان)، به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، ارمغان تاریخ، چاپ اول، 07/10/94، 96 ص، شابک:  7-0-95881-600-978.
424 تا 426- کتابشناسی قرآن های خطی در کتابخانه های جهان، 3 جلد، نویسنده یوسف بیگ باباپور؛ منشور سمیر، چاپ اول، 16/03/95، شابک:  3-71-7983-600-978.
427- کتیب معجزات (در فضایل و مناقب معصومین (ع))، شاعر: تقی الدین محمد ؟ تونی؛ محقق: مهدی رحیم پور؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 06/10/94، 1286ص.
428- کفایه التعلیم فی صناعه التنجیم، نویسنده: محمد بن مسعود بخارایی؛ به کوشش منصور مؤذن پور و حسین شادمان؛ زیر نظر: یوسف بیگ باباپور، منشور سمیر، بنیاد فرهنگی شکوهی، چاپ اول، 10/04/97، 400 ص، شابک: 4-148-467-600-978.
429- کلیات حاج مهدی شکوهی (از شاعران طنز پرداز دوره قاجار در آذربایجان)، شاعر: مهدی شکوهی تبریزی؛ مصحح: یوسف بیگ باباپور؛ مقدمه: جلال جلال شکوهی، سفیر اردهال، انجمن تاریخ پژوهان مراغه، چاپ اول، 31/01/93، 380 ص، شابک: 0-092-313-600-978.
430- کناش صغیر، نویسنده: یوحنا بن سرابیون بن سرابیون؛ مقدمه: احسان مقدس؛ به اهتمام: یوسف بیگ باباپور، سفیر اردهال، دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، نیلوبرگ، چاپ اول،24/01/93، 436 ص، شابک: 2-126-313-600-978.
431- یادگار شکوهی (مجموعه آثار میرزا حسن شکوهی؛ از روشنفکران و مبارزان مشروطه در آذربایجان)، مقدمه: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، سفیر اردهال، چاپ اول، 06/07/92، 210 ص،شابک: 3-046-313-600-978.
 
و...

 

ب) مقالات:

تا به امروز حدود 200 مقاله در مجلات مختلف از ایشان به چاپ رسیده است که برخی از آنها عبارتند از: آینۀ میراث، ش 18 – 19 و 48؛ گزارش میراث، ش 34، 35 ، 38، و...؛ آینۀ پژوهش، ش 81، 95، 97، 98-99، 101، 112، 118، 119،و...؛ کتاب ماه ادبیات، ش 28، 31، 33، 36 و...، (ادبیات- فلسفه) ش95؛ کتاب ماه علوم و فنون، ش 25، 26، 27، 31، 32، 33، 34 و... و 64 به بعد؛ کتاب ماه دین، ش 85-86؛ کتاب ماه کلیات، ش164و...؛ کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 137و...؛ اطلاعات حکمت و معرفت، ش 33؛ پیام بهارستان، ش (جدید) 4، 5، 6، 8، 10، 13، 14، 15، 16، 17، 18 و...؛ کیهان فرهنگی، ش  208 – 209، 210و...؛ جُنگ (کتابخانۀ مجلس)، دفتر اوّل (2مقاله و ویراستاری کل مجموعه)، دفتر دوم (1 مقاله)، و دفتر سوم (1 مقاله)؛ مقالۀ مکتب علمی مراغه و خواجه نصیر طوسی (مجموعه مقالات خواجه پژوهی) خانه کتاب 1390؛ نامه پارسي، شماره آبان 1391؛ فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ پزشکی دانشگاه شهید بهشتی شماره 1 و 2 و 3 و 7 (چهار مقاله)؛ مجله علمي پژوهشي طب سنتي فرهنگستان علوم پزشكي ش8، 1391؛ و .... .

- و نيز دبير مهمان ويژه نامه طب سنتي شماره 3 مجله پيام بهارستان كتابخانه مجلس؛ دبير ويژه بخش تاريخ علم كتاب ماه علوم و فنون (از شماره 64: مرداد 1391 تا شماره ۷۰) و.... .

- شركت در ده كنفرانس و همايش بين المللي و داخلي با ارائه مقاله از سال 1384 تا حال.  

- مداخل دائره المعارفي: مدخل: جام جم (د. بزرگ اسلامي، ج17) مدخل: حاجي خليفه (د. بزرگ اسلامي، ج19) مدخل: روضه الشهداء (د. بزرگ اسلامي، زير چاپ) مدخل: دارالكتب المصريه (د. بزرگ اسلامي، زير چاپ) مدخل: ده نامه (د. بزرگ اسلامي، زير چاپ) مدخل: سالار جنگ [كتابخانه] (د. بزرگ اسلامي، زير چاپ) مدخل: سليمانيه [كتابخانه] (د. بزرگ اسلامي، زير چاپ) مدخل: بحرالغرايب (دانشنامه ايران، زير چاپ) مدخل: علوي خان شيرازي (دانشنامه ادب فارسي در شبه قاره، زير چاپ) چند مدخل از جمله تصاوير تشريح (بدن انسان، چشم پزشكي، حيوانات، دندان پزشكي) در نسخه‌هاي خطي، ذيل مدخل تشريح در دائره المعارف تاريخ پزشكي ايران و اسلام، فرهنگستان علوم (زير چاپ)؛ همچنين مداخل التيسير، تدري، الحيوان، التشريح، و ... .  

 

معرفي المهذب ابن نفيس در مجله علمي پژوهشي طب سنتي

معرفي تنها اثر ابن نفيس در چشم پزشكي

توسط سيدصادق حسيني اشكوري و يوسف بيگ‌باباپور

در مجله علمي - پژوهشي طب سنتي اسلام و ايران

يگانه اثر ابن نفيس قرشي (متوفي 687ق) در چشم پزشكي كتاب المهذب في الكحل المجرّب (المهذب في طب العين) به زبان عربي است كه يكي از كهن‌ترين نسخه‌هاي آن در كتابخانه واتيكان به شماره  307 نگهداري مي‌شود كه تاريخ كتابت آن 851ق. مي‌باشد. اين پزشك مشهور دمشقي دوره اسلامي همان كسي بود كه گردش ريوي خون را براي اولين بار كشف كرد.

اين كتاب در دو نمط و هر نمط در چند جمله مي‌باشد:

نمط اول در دو جمله: 1- جزء نظري از قواعد صناعت كحل؛ 2- جزء عملي از قواعد صناعت كحل.

نمط دوم در هفت جمله: داروهاي چشم، امراض اجزاي خارجي چشم، امراض اجزاي داخلي چشم، امراض مقله، امراض قوه باصره، امراض رطوبت و ارواح، امراض باقي اجزاي چشم.

نظريات اين كتاب در بينايي و ابصار از حيث اين‌كه بعد از دانشمنداني چون ابن هيثم مطرح شده، در تكميل نظريه نور و بينايي در دوره اسلامي بسيار حائز اهميت است.

در اين مقاله ضمن معرفي اجمالي ابن نفيس و محتويات كتاب المهذب، به نظريه ابصار (بينايي) از منظر ابن نفيس پرداخته شده و در دو مبحث «فيزيكي» و «ذاتي» بسط داده شده است و در نهايت نظريات ابن نفيس را در باب شناخت علل و چگونگي بيماري‌هاي چشم و نحوة حادث شدن آنها بيان داشته است.

يوسف بيگ‌باباپور، يكي از نويسندگان اين مقاله و مصحّح پركار عرصة تاريخ پزشكي، از تصحيح اين كتاب و انتشار آن از طرف دانشكدة پزشكي دانشگاه تهران خبر داد و گفت: اين كتاب ارزنده از روي همين نسخه واتيكان در دست تصحيح و تعليق است و به زودي با مقدمه‌اي مفصل در شرح احوال و تحليل انديشه‌ها و آراي علمي ابن‌نفيس منتشر خواهد شد.

اين مقاله تاليف سيد صادق حسيني‌اشكوري (رياست مجمع ذخائر اسلامي) و يوسف بيگ‌باباپور (از پژوهشگران و فهرستنگاران كتابخانة مجلس شوراي اسلامي)، در مجله علمي پژوهشي طب سنتي فرهنگستان علوم پزشكي ايران، شمارة 8 (سال 2، شمارة 4، زمستان 1390)، كه آخرين شماره آن است كه اخيرا منتشر شده، از صفحه 375-384 منتشر شده است.

/منبع خبر: سايت كتابخانه مجلس/

 

اسناد آشتيان

 نگاهي به كتاب

نامه های تجاری و اسناد بازار آشتیان

 

یوسف بیگ‌باباپور[1]

نورانی آشتیانی، محمدعلی؛ عبدلی آشتیانی، اسداله. نامه­هاي تجاري و اسناد بازار آشتيان. تهران: نشر الماس، 1389، 224ص.، شابک: 3-62-7753-964-978

 

در آمد:

بازار آشتیان قدمتی چهارصد ساله، از دورۀ صفویه به بعد دارد. این بازار اول بار در مزارستان (میدان آزادی کنونی) احداث شده بود که در اواخر قاجار نیز توسط یکی از تجار محلی به نام میرزا عبدالله عطایی تاجر آشتیانی با احداث و ایجاد سرای نو (تیمچه) و دو بارانداز توسعه یافت. از گذشته های دور، آشتیان یکی از خطوط مواصلاتی شرق به غرب (جادۀ شتررو) و از جمله راه های ورود به فلات مرکزی ایران به حساب می آمد؛ به ویژه این که در مسیر راه عتبات عالیات قرار داشت. وجود و حضور مستوفیان همراه تحصیل داران و مباشران برای رسیدگی به تیول و خالصه ها، ایجاد بزرگترین انبار غلۀ میرزا یوسف مستوفی الممالک، صدر اعظم ناصرالدین شاه قاجار، وجود میرزاهای بازاری، سیاق دان خوش خط و ربط، هم چنین رویکرد اقتصاد مبتنی بر درستکاری، امانتداری، مهاجرت و حسن سلوک اهل محل گزینه های رشد موقعیت تجاری بازار به حساب می آیند. به طوری که هر روز کاروانیان، چارواداران، مال التجار و مراجعین از محال اطراف برای رفع نیازهای خود به این محل آمد و شد داشتند. برابر اسناد بیش از سی و پنج نوع مشاغل در این قصبه به فعالیت اقتصادی مشغول بودند و با شهرهای مجاور حتی دورتر داد و ستد می کردند. به عنوان مثال مهمترین اقلام صادرات آن روز بازار آشتیان، قالی مشهور به نقشۀ قمی و قالی دورویه بوده که دکتر فوریه، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه در خاطرات خود به آن اشاره نموده است. همچنین صابون و پوست بره را می توان نام برد که سالیانه صدهزار پوست از آشتیان و فرهان به شهرهای بزرگ و از آنجا به خارج کشور صادر می گردید. نقطۀ اوج توان اقتصادی بازار تاجران آن مربوط به زمانی است که ادارۀ مالیۀ بلدیۀ آشتیان نیروی انسانی خود را جهت اخذ مالیات به چهل نفر افزایش داد. پیرو آن، طبق اسناد موجود، در سال 1310 ش. میزان پرداخت مالیات نقدی آن، معادل پرداخت مالیات عراق و به مراتب بیشتر از شهرهای دیگر آن زمان حکومت عراق ثبت گردیده است.

روند رو به رشد و رونق اقتصادی بازار همچنان تا دهۀ دوم سال 1320 ش. ادامه داشت؛ اما از این پس به دلایلی موقعیت تجاری و مرکزیت خود را به تدریج از دست داده، پس از دوران افول، سرانجام غبار مزارستان بر چهرۀ تیمچه ها و حجره های راسته بازار آشتیان فرو نشست و آن شور و غوغا به تدریج رخت بربست، به گونه ای که حدود نیم قرن است دیگر آواز زنگ شتران، ضرب آهنگ پتک آهنگران و غیره با سکوت و رکود امروز آن به خواب فرو رفته است.

اما پس از گذشت تمام آن اوج و فرودها تنها محصول باقی مانده در دست نسل جویندۀ امروز دفترهای حساب و کتاب و سیاقی است که مطالعه و کاوش در آنها نمایانگر زوایای پنهان از نوع تجارت و نحوۀ محاسبه در آن بازار است؛ از جمله استاد باقی مانده از میرزا عبدالله فرزند کربلایی علی اکبر (متولد 1300ق، وفات 1324 ش) از جمله تاجران موفق و محترم آشتیان و مردی باسواد، سیاق دان، دارای مبادی ادب و بهره مند از فراستی مثال زدنی بوده است. وی به خاطر دانش و امتیازاتی که داشت، از طرف نایب الحکومۀ بلدۀ آشتیان و میرزا موسی میرشکرایی تفرشی برای مدتی به عنوان رییس انجمن بلدیۀ شهر انتخاب گردید. نیای بزرگش به نام عطاءالله مردی متمول بوده که در دارالسلطنۀ تبریز زندگی می کرده است. اما سرنوشت تعدادی از اعضای این خانواده را به همدان و سپس به اصفهان کشید. میرزا عبدالله بعد از سال 1304 ش. به اعتبار جدش شهرت عطایی را برای خانوادۀ خود برگزید. به هر حال، مقرب الخاقان میرزا عبدالله تاجر آشتیانی بعد از عمری تلاش در عرصۀ اقتصادی و سیاسی عاقبت رخت به سرای باقی کشید و در جوار حضرت معصومه (ع) به خاک سپرده شد.

 

نامه های تجاری و اسناد بازار آشتیان

کتابی که به معرفی آن پرداخته ایم، حاوی اسناد و نامه هایی است که وضعیت اقتصادی و سیاسی بازار آشتیان را از اواخر دورۀ قاجاریه (جنگ جهانی اوّل) تا اواخر سلطنت پهلوی اوّل (جنگ جهانی دوم) نشان می دهد. در این اثر کوشیده شده تا به منظور شناساندن بهتر اسناد مشخصات فنی آنها، از جمله آدرس دقیق فرستنده، گیرنده، مبدأ، مقصد، عنوان و چکیدۀ آنها ارائه گردد.

مولفین یا به عبارت صحیح تر، مدوّنین کتاب، آقایان محمدعلی نورایی آشتیانی و اسداله عبدلی آشتیانی می باشند که البته پیش از اين کارهایی از ایشان دیده ایم از جمله آشتیان به روایت تصویر که توسط مجمع ذخائر اسلامی در قم به سال 1386 به چاپ رسیده بود. کتاب حاضر پس از فهرست اسناد و مقدمه ای کوتاه، از دو فصل تشکیل شده است:

فصل اوّل که از صفحۀ 17 الی 143 کتاب را به خود اختصاص داده است، شامل 127 سند از اسناد مربوط به میرزا عبدالله و خاندان عطایی است که به صورت متنوع از هر نوع سند تجاری و غیره در آن یافت می شود.

فصل دوم که از صفحۀ 147 الی 204 اسناد متفرقه از بازار آشتیان است که 58 سند را شامل می شود. این اسناد غالباً اجاره نامه هایی است که در بین سالهای مزبور بین تجار نوشته شده است.

ضمیمه و بخشهای تتمۀ کتاب شامل تصاویری است نمونه وار از: پاکت نامه ها (31 تصویر)، تمبرها (11 تمبر) و عکسهای بازار (9 تصویر) که از صفحۀ 207 الی 224 کتاب را به خود اختصاص داده است.

امتیازی که می توان بر این کتاب قایل شد، همان ذیل نویسی اسناد است که نسبتاً مفصل هستند که در آن به کم و کیف اسناد پرداخته شده است. بعد از آوردن عنوان عمومی نامه، و بیان مقصد و مبدأ آن، با عناوین درشت «موضوع» و «تاریخ» به توضیح سند مزبور پرداخته است.

در ضمن نامه ها، برخی اسناد دولتی و اوراق سربرگ دار از ادارات مختلف هم وجود دارد؛ از جمله: وزارت طرق و شوارع (ص136)، اسناد بلدیۀ آشتیان (ص 139)، روزنامۀ یومیۀ کانون (ص141)، وزارت مالیه (ص 38-39)، خزانه داری کل ایران (ص36)، و غیره.



زكرياي رازي و الفصول او

زكرياي رازي و الفصول او:

رازی در غرۀ شعبان 251 ق، (اوت 865 م.) در شهر ری چشم به جهان گشود و در پنجم شعبان 313 ق. (15 اکتبر 925م.) در همان شهر درگذشت. از دوران کودکی و نوجوانی رازی اطلاعات چندانی در دست نیست.

او پس از فراگیری پزشکی و به دست آوردن مهارت و تجربۀ فراوان سالیانی دراز در بیمارستانهای ری و بغداد و بار دیگر در ری به درمان بیماران پرداخت و ریاست بیمارستانهای بغداد و در پایان عمر خود، بیمارستان منصوری ری را به دوش کشید و شهرت پزشک بیمارستانی (بالینی) را به او دادند.

در بلندمرتبگی رازی همین بسنده است که بیرونی با همۀ اختلافاتی که در زمینۀ فلسفه و جهان بینی دینی، با رازی دارد، رساله‌ای گسترده که دربرگیرندۀ لیست کتاب‌های رازی است، نگاشته است که بر پایۀ فهرست علوم گوناگون پزشکی، طبیعی، منطق، ریاضی، هیئت، تفسیر و خلاصه کردن کتاب‌های گذشتگان و فلسفه و متافیزیک، شیمی، کفریات و دیگر زمینه‌ها است.

رازی بنا بر گفتۀ ابن جلجل در طبقاتالأطباء، به پزشک بالینی (طبیب المارستانی) شهرت دارد. تا جایی که می‌توانیم او را پایه‌گذار سبکی نو در شیوۀ درمان بیماران بدانیم که تا مدّت‌ها پس از او نیز کسی آن را به مهارت وی به اجرا درنیاورد و شاید بتوان گفت تنها در این دو سدۀ اخیر شیوة او را در بیمارستانهای جهان انجام می‌دهند و آن یادداشت کردن مشخصات فردی هر بیمار، حدود سن، و حتی شغل او، گزارش روزانۀ کامل از وضعیت بیمار در حالت‌های گوناگون دورۀ بیماری و درمان او می‌باشد که اکنون با نام تاریخچۀ پزشکی در پرونده بیماران ثبت می‌شود. او همۀ رویدادها و مشاهدات و اتفاقهای مهم بیمار را در جایی یادداشت می‌کرد. این یادداشتها بخشی از کتاب «حاوی» یا «جامع الکبیر» او گردید که دربرگیرندۀ پرندۀ بالینی چند ده بیمارش است و بیانگر آزموده‌ها و تجارب شخصی اوست.

مکتب رازی به عنوان یک پزشک بالینی پرکار، بر پایۀ تجربه و مهارت بیشتر استوار است تا دانش نظری. او می‌گوید: بر پزشک نظری است که دارای مهارت و تجربه باشد، اگر این دو (نظری و بالینی) در یک شخص گرد نیاید، باید یکی را دارای دانش گستردۀ پزشکی و دیگری دارای مهارت و تجربه بالینی باشد و کار زیر نظر هر دو انجام گیرد. چنانچه هرگاه میان آن دو اختلافی پیش آید، مورد اختلاف بر گروه دیگر که دارندۀ تجربه هستند، عرضه گردد، و پس از تأیید همگان آن نظر پذیرفته شود.

شک و گمان‌های اشتباه بیشتر در بخش نظری دانش پزشکی روی می‌دهد تا بخش تجربی؛ چنانچه میان دارندۀ دانش و تجربه یکی باید برگزیده شود، بهتر است آن کس که تجربه دارد، گزینش شود؛ چرا که بیشترین سود را در هنر پزشکی دارد.

تفاوت نوشته‌های رازی با دیگران در این است که او به ارزش و اهمیت آزمایشهای شخصی خود توجهی بسیار دارد. گرایش رازی به تجربه و آزمایش را در کتاب خواص‌الأشیاء او به خوبی دیده می‌شود. رازی هنگامی که هدف خود را از نگارش کتاب در پیشگفتار روشن می‌کند، ویژگی همه اشیا را که از زبان مردم گفته می‌شود، گردآوری می‌کند؛ ولی از پذیرش یکایک این خواص بدون اثبات و تکیه بر آزمایش می‌پرهیزد؛ اما دستور نگارش همۀ آنها را می‌دهد؛ زیرا امکان دارد با کنار گذاشتن یکی، سودمندی ویژه آن نیز از دست برود.

رازی در کتاب محنهالطبیب نشان می‌دهد در صورت پیدا شدن اختلافی با پزشکان نظری در کنار پزشکان بالینی قرار گرفته و با ایشان هم نوایی می‌کند. دیدگاه همیشگی او چنین است: اشتباه در جایگاه دانش نظری بیش از تجربی می‌باشد.

رازی با کتابها و رساله‌های گوناگون خود چون الحاوی و طب منصوری خود را پزشک بالینی معرفی کرده است و نشان داده است که تئوری‌پرداز رشتۀ پزشکی نیست. او به مانند دیگر همکارانش از تأثیرگذاری فلسفه در پزشکی رهایی نداشته است و ناچار در اندک نگاشتۀ فلسفی پزشکی خود شریک ایشان می‌شود.

پزشکان کهن به دو گروه بخش می‌شدند: فیلسوفان پزشک، که برترین آنان ابن‌سینا؛ و پزشکان فیلسوف، که مهم‌ترینشان رازی می‌باشد. هر یک از ایشان پیرو مکتب و آیینی در پزشکی هستند که با یکدیگر تا اندازه‌ای تفاوت دارد. فیلسوفان پزشک، پزشکی را به عنوان دانشی که از آن بی نیازی نیست، می‌دانند و تلاش ایشان برای رسیدن به کمال سبب شده که به سوی پزشکی نیز کشانیده شوند.

پزشکان فیلسوف پایه‌های نخستین فهم خود را بر دانش پزشکی استوار می‌کنند. یعنی به شناخت بیماری و بیماران و درمان ایشان می‌پردازند. فلسفه وسیله‌ای است که این هدف را به آرمان نهایی‌اش برساند. روش اندیشیدن دو گروه متفاوت است. هر کدام ابزار رسیدن به هدف و آرمان خود را جداگانه در نظر می‌گیرند.

رازی در عرصة تشخیص وجوه افتراق بیماری‌های مشابه از نیرومندترین پزشکان است. یکی از تجربه‌های تشخیصی او در این زمینه، درمان بیماری سرسام است. وی در این بیماری از روش علمی مقایسه‌ای که به گونۀ تجربی بدان دست یافته است، پیروی می‌کند و اثر درمانی آن را به خوبی روی بیماران می‌بیند. بیماران خود را به دو دسته بخش می‌کند. گروهی را با خون‌گیری (رگ زدن) و گروه دیگر را به عنوان شاهد بدون خون‌گیری نگاه می‌دارد. سپس در انتظار نتیجه دلخواه درمان و بهبودی دو گروه می‌نشیند.

ویژگی دیگر رازی توجه به هر درمانی پیش از دارودرمانی است که سفارش آن را به همۀ پزشکان و درمانگران و دانشجویان می‌کند و گاهی دستور آن را می‌دهد.

سفارش درمان با خوراک پیش از درمان با دارو میباشد. او رساله هایی در این باره نگاشت که شیوه خوراک درمانی را برای بیماران خود یادآوری می‌کند. چون رسالۀ فی کیفیه الاغتذاء و رسالۀ اطعمه المرضی و مقالۀ فی الاغذیه مختصره و رسالۀ دفع مضار الاغذیه مختصره و رسالۀ دفع مضار الاغذیه یا منافع الاغذیه و دفع مضارها و رسالۀ فواید الاغذیه و رساله الفواکه و الاغذیه و مایؤخر منها می‌باشد.

شیوۀ دیگر درمانی پیش از دارو، ورزش است که کتاب فی الریاضه را نگاشته است. دیگر شیوه‌های مختلف تخلیه و بیرون راندن پس‌مانده‌ها و اضافه‌مانده‌های (امتلاء) تن؛ چه امتلای گوارشی و چه خونی می‌باشد که در رساله‌های مختلف او چون رسالۀ فی الفصد و کتاب فی شرف الفصد عند الاستفراغات الامتلائیه ردائه و کمیّته و فضله علی سائر الاستفراغات علی ان الفصد لایمنعه عند الاحتیاج الیه شیئی البته آمده است که به نام امیر بوعلی احمد پسر اسماعیل پسر احمد نگاشته است.

و در پایان آب درمانی و سودمندی‌ها و زیان‌های گرمابه را در رسالۀ فی الحمام و منافعه و مضاره و مقالات مختلف و در بخشی از کتابهای گوناگون خود چون المرشد فی الطب آورده است.

رازی نه تنها در دانش پزشکی پیرو بقراط و جالینوس هست، بلکه در فلسفه و اخلاق نیز پیرو ایشان بوده و از آرا و اندیشه‌های آنان بهره‌ها گرفته است. رازی تمام نوشته‌های جالینوس را یا خود مستقیم به دست آورده و مورد پژوهش قرار داده و یا ترجمه‌های حنین بن اسحاق را مطالعه کرده است. او این عشق و علاقه را به جایی می‌کشد که فهرست حنین بر کتابهای جالینوس را گسترش می‌دهد و به آثاری دست می یابد که در فهرست حنین نبود و آگاهی به آن نداشته و آن را در رساله‌ای جداگانه می‌آورد. ابن ابی اصیبعه نیز این گفته را به گونه‌ای دیگر تأیید کرده و می‌آورد.

رازی کتابی با نام شکوک علی جالینوس را به نگارش درمی‌آورد و با فروتنی بسیار از جالینوس به عنوان منت گذارندۀ راهنما، سود ده، نعمت دهنده و ولی‌نعمت خود نام می‌برد و از فشار اطرافیان و ملامت و تهمت آنها بر خویش می‌نالد و پس از بزرگداشت دوبارۀ مقام علمی و منزلت استاد می‌گوید: هنر پزشکی و فلسفه و آموزگاران و فیلسوفان و پزشکان در این است که تسلیم محض بودن دانشجویان را نسبت به استادان نمی‌خواهند، دلیل و برهان را پایه می‌دانند. او سپس وارد بحث می‌شود و برخی نظریات فلسفی و جهان‌بینی و منطقی، پزشکی، و حتّی ادبیات و زبان‌شناسی او (جالینوس) را به نقد و بررسی می‌کشاند و از سوی دیگر اندیشه‌های مستقل خود و گسترگی پژوهش خود را در آثار جالینوس آشکار می‌کند.

رازی این شیوه را در مورد بقراط نیز ادامه می‌دهد. او کتاب فصول بقراط را ویرایش می‌کند. چون دیدگاه ویژه‌ای نسبت به آن دارد. او این کتاب را پرارزش و خلاصۀ دانش پزشکی می‌داند. به گونه‌ای که می‌توان آن را کتاب جیبی راهنمای پزشکی آن زمان دانست. او در ابتدای المرشد یا الفصول فی الطب می‌گوید: «وادار شدم آن را دگرگون کنم. چون در هم بر هم و نامرتب بی نظم، پر از پیچیدگی و نارسایی و بدون فصل‌بندی مناسب بود. برای حفظ و ثبت بهتر آن در ذهن دانشجویان و پژوهشگران خواستم آن را از ابتدا با شکل مناسب و بخش‌بندی و سرفصل‌های تازه بنگارم و در ضمن از فرو رفتن در پیچیدگی‌ها و گزافه‌گویی‌ها پرهیز نمایم».

رازی با نقد فصول بقراط در اندیشۀ زنده کردن نام و کتاب آموزگار خویش است. این کتاب را می‌توان به گونه‌ای از مهمترین کتاب‌های رازی به شمار آورد. چون از یک سو می‌توان گفت که زمان نگارش آن، پایان دورۀ نوشتاری او بوده است و از دیگر سو مرجعی برای کتابهای بقراط و جالینوس و دیگر پزشکان به همراه بسیاری از کتاب‌های خویش می‌باشد که تقریباً همۀ مباحث و مسائل پزشکی روز را به طور خلاصه مرور می‌کند و برای روشن‌تر شدن و دسترسی بیشتر به اطلاعات پزشکی به منابع تخصصی‌تر ارجاع می‌دهد.

 

ارزش کتاب مرشد

این کتاب از نوشته‌های ارزشمند رازی به شمار می‌آید که می‌توان با بررسی آن به گرانبار بودن دانش پزشکی رازی پی برد؛ بلکه به قلّۀ دانش پزشکی عربی به شکل عمومی در سدۀ چهارم هجری (دهم میلادی) رسید؛ ولی این کتاب مهارت علمی رازی را به عنوان پزشک بالینی به خوبی روشن و نمایان نمی‌کند. او در اینجا از گزارش بیماری بیماران به جز یک بار و آن هم کوتاه سخن نمی‌گوید. وی آزموده‌ها و مشاهدات خود را در آن ننگاشته است. او یادداشتهای خود را در تاریخچۀ بیماران که در کتاب‌های دیگر عادت به نوشتن آن داشت تا صورت واقعی و زندۀ بیماری را به تصویر درآورد، در اینجا نیاورده است.

رازی این کتاب را پس از پژوهش‌های گسترده در نوشته‌ها و پس از به دست آوردن تجربۀ بسیار نگاشته است و انتشار آن پس از نوشتن بسیاری از کتاب‌های مشهور دیگر اوست. رازی در این کتاب نام کتاب‌های گذشتۀ خود را چون جامع الکبیر و همچنین کتاب او فی الاستعمال الاسهال فی ابتدا الحمیات و کتاب فی الباه و کتاب الشراب و کتاب دفع مضار الاغذیه و کتاب الشکوک علی جالینوس و کتاب صنعه الطب و کتاب سمع الکیان می‌آورد.

و گواه ما بر اینکه رازی بسیاری از کتابهای مرجع پزشکی را پیش از نوشتن این کتاب بررسی کرده بود، آن است که رازی پزشکان را به بررسی کتاب بقراط در تقدمه المعرفه راهنمایی می‌کند؛ همان‌گونه که به بسیاری از کتابهای جالینوس اشاره دارد؛ از برخی از آنها چون ادوارالحمیات و الادویه المفرده و الازمان الامراض و الاسطقات و البحران و ایام البحران و تدبیر الغذاء فی الامراض الحاده و العلل و الاعراض و حیله البرء و قاطاجانس و کتاب المزاج و کتاب النبض و کتاب التنفس و غیره نام می‌برد. همچنین به کتابهای پزشکان دیگر چون «ارسیلوس» و «اصطفن» و «مغنیس» راهنمایی می‌کند. رازی می‌گوید: شایسته است کتابی را کنار نگذاری مگر آن که بر آن آگاهی یابی و بدانی در آن چیست و نه تنها این بخش (پیشاب) بلکه بخش‌های دیگر را نیز در برمی‌گیرد.

نگارش کتاب المرشد یا الفصول فی الطب هنگامی است که رازی در توصیف کتاب الفصول بقراط می‌گوید: کتابی درهم و بی‌نظم و نارسا از بیان کلیات پزشکی به طور کامل است که نشانی از بالا بودن منزلت پزشکی رازی در آن هنگام بوده است و به قول خود رازی، الفصولش کتابی است ویژه تر، کوتاه تر و در عین حال رساتر از خود کتاب جالینوس. همچنین رازی کتاب خود «الشکوک علی جالینوس» را نوشته و در آن نظرات بی‌شمار خود را در نقد نویسنده (جالینوس) آورده بوده است.

 

هدف رازی از نوشتن کتاب المرشد فی الطب

رازی هدف خود را از نگارش المرشد، نقد بقراط می‌داند و می‌گوید: «فصول بقراط را بی‌نظم و ترتیب دیدم. از سوی دیگر در آن به پیچیدگی و نارسایی نویسنده از نام بردن تمامی یا برخی از کلیات پزشکی برخورد کردم. چرا که می‌دانستم چگونه می‌توان این نام‌ها را به خاطر سپرد. این امر مرا وادار کرد که کلیات پزشکی را در اینجا فصل‌بندی کرده بیاورم؛ و همچنین او می‌خواست که کتاب المرشد دربرگیرندۀ خلاصۀ دانش پزشکی به صورت از آن کمک گیرد و این بخشی است که بدون آن هیچ پزشکی پزشک نخواهد شد». او همچنین می‌خواست این کتابش همچون هشدار دهنده و یادآوری‌کنندۀ پایانی یک لیست بلند و بالای این دانش پزشکی باشد.

دانشمندان متفق‌القولند که ترجمۀ این کتاب، چاپ شده به زبان لاتین تا سدۀ پانزدهم در دانشگاههای اروپا تدریس شود.

 

کتاب الفصول بقراط و المرشد رازی:

چنان‌که گفته شد، در میان کتابهای طبّی ابوبکر محمد بن زکریای رازی، یکی از مهمترین آنها همین اثر است. رازی در این کتاب عمدتاً به موضوع و مضمون فصول بقراط، یعنی به طبّ نظری توجّه داشته و خواسته است تا نقایص کتاب بقراط را برطرف سازد. وی در این اثر، از آثار متعدّد جالینوس و سایر اطبّا نقل قول می کند.

فصول بقراط (Les Aphorisme d. Hippocrote) کتابی است شامل هفت مقاله که در ضمن تعریف علم طبّ و قوانین آن، به مباحث طبّی پرداخته و این مقالات حاوی همۀ مطالبی است که در کتب دیگر او نقل شده است.

ترجمۀ این کتاب به عربی توسط حنین بن اسحاق (194 260 هـ.ق.) به نام الفصول البقراطیه فی اصول الطبّیّه به اهتمام تیتلر و تصحیح مولوی سلیمان غلام مخدوم و عبدالله مولوی در کلکته به سال 1832 م. به طبع رسیده است؛ و ابن القف (630 685 هـ.ق.) شرحی بر آن دارد که تلخیص آن به نام تلخیص شرح ابن القف علی فصول بقراط به اهتمام و تلخیص و طبع دکتر بشارت زلزل، در مطبعۀ خدیویۀ اسکندریه، به سال 1902 م. چاپ شده است.

این کتاب از جمله کتبی بوده که در زمان رازی و پس از وفات وی متداول و معمول به اطبّا بوده است. نظامی عروضی سمرقندی، در مقالت چهارم کتاب معروف خود (مجمع النوادر / چهارمقاله) چنین بیان می نماید: «... پس طبیب باید که نیکو اعتقاد باشد و امر و نهی شرع معظم دارد و از علم طبّ باید که فصول بقراط و مسائل حنین اسحق و مرشد محمد زکریای رازی و شرح نیلی که این مجملات کرده است، به دست دهد».

رازی در ابتدای این کتاب می گوید: «چون کتاب فصول بقراط را از حیث عدم نظم و تفصیل دانش و معلمین مشکل دیدم، از این جهت بر آن شدم که این کتاب را تنظیم کنم که مدخل در صناعت طبّ شود و طریقۀ آسانی برای شاگردان باشد».

این کتاب دارای فصول بیست و نُه گانه ای است که بدین قرار است: «اسطقسات، در ترکیب انسان، در مزاج و اقسام آن، در آب و برف و یخ، در استخراج نیروی داروها و غذاها، در ریاضت (ورزش) و خواص آن، در حمام و خواص آن، در خواب و بیداری، در احتیاج به غذا و طریق نیکوی آن، در امتلاء، در زیادی اخلاط، در داروهای مسهله، در قی و ادویۀ مقیّه، در دفع ادرار، در دفع سایر فضولات، در شراب، در جماع و نزدیکی، در ترکیب داروها، در بیماریها و اسباب و علل آنها، در استدلال علتها و بیماریهای احشاء، در ادرار، در نبض، در تنفّس، در بحران، در روزهای بحران، در اوان و زمان بیماریها، در نضج (بهبود)، در تبها (به تفصیل)».

رازی کتاب دیگری نیز دارد که به نام تفسیر الفصول بقراط (کتاب تفسیر تفسیر جالینوس لفصول بقراط / تلخیصه لفصول بقراط / کتاب تفسیر کتاب تفسیر جالینوس لفصول بقراط / کتاب فی تفسیر کتاب جالینوس لفصول ابقراط) است. جالینوس تفسیری بر کتاب فصول بقراط دارد که رازی تفسیری بر این تفسیر جالینوس نگاشته است. این کتاب غیر از الفصول فی الطّبّ یا همان المرشد فی الطّبّ است.

دیگران نیز تفسیر و شروحی بر فصول بقراط نوشتهاند؛ مانند: ابن القف مسیحی، ابوالحسن علاءالدین بن علی بن ابی الحزم قرشی، و همچنین ابی صادق عبدالرحمان نیشابوری.

کتب بقراط و جالینوس کتبی بودهاند که مورد نظر قدما بوده و عموم استادان، مطالعۀ آن را برای طالبین علم طب توصیه میکردند. به عنوان نمونه، در قابوسنامۀ امیر عنصر المعالی قابوس بن وشمگیر آمده است: «... امّا حفظ صحّت از تدبیر اصحّا (تندرستان) طلب باید کرد، از جمله ستّۀ عشر (16 کتاب جالینوس) و معالجات بیماران و قوانین علاج از جمله ستّۀ عشر طلب کن و علامات نیک و بد از تقدمه المعرفه و از فصول بقراط و علم نبض و علم النفس الکبیر و از نبض صغیر و علم بول از مقالت اوّل طلب کن از کتاب بحران از جملۀ ستّۀ عشر و ...». این توصیه ها و راهکارها نشان می دهد که کتابهای بقراط و جالینوس تا چه حد در آموزش پزشکی برای یک دانشجوی علم طب حائز اهمیت بودند. به همین دلیل، بسیاری از اطبّا، مخصوصاً رازی از کتب جالینوس و بقراط استفادات کامل نموده و پس از آن که آن کتب را شرح و یا تلخیص نموده، خود کتب و رسائل معتبری تألیف نموده اند که در این راستا، «کتاب المرشد فی الطّبّ» از آن جمله است.

 

کتابشناسی الفصول یا المرشد فی الطب رازی:

الف) برخی نسخ خطی در کتابخانههای ایران:

1- نسخه خطی کتابخانه مجلس شورا (سنا): نخستین کتاب از مجموعه پزشکی که 197 برگ که کتاب المرشد در صفحۀ 1 تا صفحه 50 می‌باشد. حدود تاریخ کتابت آن به سدۀ هشتم و نهم برآورد می‌شود.

* فهرست کتابهای خطی کتابخانه مجلس سنا (مجلس شماره 2) با کوشش شادروان محمدتقی دانش پژوه و آقای بهاءالدین علمی انواری، جلد اول، 1350 خ، صفحه 18 و 20؛ همچنین در نشریۀ کتابخانه مرکزی (1340- 1341 خ) دفتر 2، صفحه 254 مجموعه 3258 رازی.

2- نسخۀ خطی کتابخانه مجلس شورا: مجموعه دو رساله ای است یا 178 برگ، که خط آن نستعلیق و بی تاریخ حدود آن سده دهم برآورد می‌شود و از برگ 155 تا 178 را شامل می‌شود.

* فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، جلد 12، به کوشش شادروان محمدتقی دانش پژوه، دکتر علینقی منزوی، ایرج افشار و احمد منزوی، در تهران سال 1346 چاپ شد.

3- نسخه خطی کتابخانه مجلس شورا (سنا): بیست و سومین کتاب در یک مجموعه پزشکی شماره 360 با نام مجمع النفائس و حجله العرائس است.

* فهرست کتابهای خطی کتابخانه مجلس سنا، جلد1، به کوشش شادروان محمدتقی دانش پژوه و آقای بهاءالدین علمی انواری، صفحه 185 تا 187، چاپ تهران، 1350؛ همچنین در نشریۀ کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، شماره 6، شادروان محمدتقی دانش پژوه، آقای ایرج افشار 1348 خ، صفحه 563.

4- نسخه خطی کتابخانه ملک: بیست و یکمین نسخه از مجموعه ای با شماره 4573، کتابت آن 1086 ق به وسیله منصور پسر ولی الله الطبیب و ابومسلم کهپایی در همان روزگار است.

* فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملک وابسته به آستان قدس، جلد 7، بخش مجموعه‌ها و جنگ‌ها، به کوشش شادروان محمدتقی دانش پژوه و آقای ایرج افشار، و آقای محمدباقر حجتی و احمد منزوی، تهران، 1369؛ همچنین در: فهرست مؤلفات و مصنفات رازی، نگارش شادروان دکتر نجم آبادی، صفحه 52، چاپ اول، 1339 خ؛ و در: نشریه کتابخانه مرکزی 1341- 1340 شمارۀ 2، نسخه‌های خطی، ص 244.

5- نسخه خطی کتابخانه ملک با شماره 1994: (نک: فؤاد سزگین، تاریخ نگارشهای عربی، جلد 3، ص 388؛ دکتر نجم آبادی، «مؤلفات و مصنفات رازی»، صفحه 58 و 307، چاپ 1370؛ «نشریۀ کتابخانه مرکزی»، شمارۀ 2، 1341- 1340، ص 244؛ کتاب شناسی نسخ خطی پزشکی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ص 219، تهران، 1371).

6- نسخه خطی کتابخانه آیه الله مرعشی با نام فصول بقراط از بوبکر محمد پسر زکریای رازی، تاریخ کتابت 1284 خ، شمارۀ 6876.

* التراث العربی فی خزانه مخطوطات مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، به کوشش سید احمد اشکوری، 1414 ق، صفحه 183.

7- نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، از سدۀ هفتم هجری که در ضمن فهارس تازه منتشر شده (ج20) معرفی شده است.

 

ب) برخی نسخه های خطی المرشد رازی در کتابخانههای جهان:

1- نسخه خطی در مجموعه یهودا که گارت آن را معرفی کرده است در کتابخانه دانشگاه پرینستون امریکا به شماره 1076 و تاریخ کتابت 681 ق و 88 برگ است. این نسخه در همین کتاب به صورت نسخه‌برگردان منتشر شده و در سطور بعدی به تفصیل آن خواهیم پرداخت.

2- نسخه خطی کتابخانه مسجد ایاصوفیه ترکیه، از برگ 18 رو تا برگ 48 پشت، سطر هفتم به شماره 3724- نک ریتر- والتر- 834.

بخشی از یک مجموعه پزشکی که دارای خطی خوب و خوانا ولی پر از غلط و بی تاریخ است ظاهراً به سدۀ هفتم هجری می‌رسد. مقاله‌ای در مجموعه مقالات آکادمی علوم پروس، شماره 26، برلین، 1934م، از صفحۀ 801 تا 848 دربارۀ ترجمه‌های عربی از یونانی در کتابخانۀ استامبول نیز آن را شناسانده است.

3- نسخۀ خطی المرشد کتابخانۀ خلق ملی، (عمومی) در شهر بورسۀ ترکیه با شماره (6) 1126 (گزیده برگ 118 پشت تا 120 پشت) و تاریخ 805 ق، توسط آقای خراجچی آغلوزاده شناسانده شده است.

4- نسخۀ خطی از مجموعه پزشکی، طلعت 594 در دارالکتب قاهرۀ مصر، از برگ 44 پشت تا برگ 56 رو، مکتوب سال 859 ق.

5- نسخۀ خطی، کتابخانه توفیق وهبی در بغداد که توسط شادروان دانش پژوه در نشریۀ کتابخانۀ مرکزی، دفتر پنجم، صفحه 408 و 409 آن را فهرست و شناسانده است. تاریخ استنساخ آن 1085 ق می‌باشد.

6- نسخۀ خطی کتابخانه پزشکی ارتش در کلیوند امریکا A88 (برگ 1- 50 سده 13 هجری، «نک: فهرست کتابخانه، ص 327)

7- نسخۀ خطی کتابخانه حلب توسط آقای بازیل شناسانده شده است. مجموعه‌ای از کتابهای پول سبات که پس از مرگ او به مصر و حلب برده می‌شود که نسخه‌های خطی حلب به کتابخانۀ «الظاهریه» دمشق که نام کنونی آن کتابخانۀ اسد (ملی سوریه) است، نگهداری می‌شود. (نک «فهرست سباط»، 1/100، ش 855)

 

ج) چاپی: تنها مورد چاپ شده کتاب «المرشد» توسط دکتر ا. ز. اسکندر پس از پژوهش و بررسی روی دو نسخه خطی مسجد ایاصوفیه و دارالکتب مصر در سال 1961 م- 1380 ق به جای جزو یکم از مجلد هفتم مجله «معهد المخطوطات العربیه» چاپ میشود که در 5- 1996 م در همان رسانه مجدداً به چاپ میرسد. ترجمه های گوناگون لاتین آن با عنوان Aphorismi نک. اشتاین اشنایدرو ترجمه های اروپایی، شماره 178 همانجا، و ترجمه های عبری آن در صفحه 728 است.

همچنین در ایران ترجمۀ فارسی نسخۀ چاپی دکتر اسکندر توسط دکتر محمدابراهیم ذاکر در تهران (دانشگاه علوم پزشکی تهران) به سال 1383 شمسی منتشر شد.

 

د) ترجمه: لاتینی، با عنوان «Aporismi». نک: اشتاین اشنایدر، ترجمه های اروپایی، ش 178؛ همو، ترجمه های عبری، ص 728. (نک: تاریخ نگارش های عربی، فؤاد سزگین، ج 3، ص 388).

 

در بارۀ نسخۀ دانشگاه پرينستون امريكا:

نسخۀ حاضر ، به زعم نگارنده، قدیمیترین نسخۀ موجود از این کتاب رازی است که متعلّق به کتابخانۀ پرینستون آمریکا میباشد که به شمارۀ 1076 نگهداری میشود. تاریخ کتابت آن، همچنان که در آخر نسخه آمده است، سنۀ 681 هجری قمری است که در 88 برگ (176 صفحه) موجود است. مشخصات نسخه در فهرست گارت چنین است:

  Title:

Kitāb al-Fuṣūl.                                                       کتاب الفصول

Creator:

Rāzī, Abū Bakr Muḥammad ibn Zakarīyā, 865?-925?                     رازی، ابوبکر محمّد بن زکریا

Forms part of:

Islamic Manuscripts Collection

Publication / Origin:

[1282]

Abstract:

Aphorisms on medicine. The edition by Albert Zakī Iskandar (1961) does not use this manuscript.

Size:

88, i leaves: paper ; 205 x 140 (135 x 85) mm. bound to 210 x 145 mm.

Subjects:

Medicine, Arab — 9th century.

Medicine, Arab — 10th century.

Hippocrates. Aphorisms.

Manuscripts, Arabic — New Jersey — Princeton.

Medium / Genre:

Manuscripts, Arabic - 13th century.

Notes:

Ms. codex

Title from title page (fol. 1a)

Some quires (mainly quinions) are numbered in black ink using Arabic ordinals (see sā[disah] on fol. 39a; sābiʻah on fol. 49a; khām[isah] (!) on fol. 58a; thāminah on 61a; tāsiʻ[ah] on fol. 71a; ʻāsh[irah] on fol. 81a)

Inscription (partly erased) on the margin of the colophon, mentioning a Shihāb al-Dīn, dated -86? (fol. 88b)

Origin: According to colophon, copy completed on 9 Safar 681 [May 19, 1282] (fol. 88b)

Physical Details:

Physical description: 13 lines per page. Written in medium large naskh in black ink with use of red. Headings in red ink. Occasional marginal annotations. Light cream-biscuit paper, with laid lines visible ; frame-ruled. Reading statements on the margins throughout ("balaghtu qirāʾatan"). Several inscriptions on fol. 1a, including ownership statements. Pagination in pencil using Arabic numerals (starts with "3" on fol. 2a). According to the numbering of the quires, some leaves are apparently misplaced ; leaves missing between fol. 29 and 30 ; a few leaves disbound. Water stains on the margins. Worm-eaten. Extremely fragile.

Ownership and History:

Ownership statements on fol. 1a, including one in the name of ʻAbd al-Wahhāb ibn Sharaf ; one in the name of SQRṬūn (or SQʻRṬūn) Aḥmad. The same name appears in a note on the margin of fol. 22a and 38a, in the form "Darwīsh Aḥmad al-...(?) SQRṬūn". Ownership statement on the upper margin of fol. 2b in the name of Ghānim al-Bayṭār. The same name appears in an ownership statement on the margin of the colophon (fol. 88b). Acquired from Murād Bey al-Bārūdī, Beirut, 1925.

Binding Information:

Golden-brown leather over paper pasteboards for upper and lower covers, fore-edge flap and envelope flap. The covers are similarly blind tooled and stamped with a border consisting of fillets defining a panel with a central lozenge stamp with impression of a floral stamp on each side on the vertical axis. Impression of the same stamp in each corner of the panel. Paper pastedowns.

Acquisition:

Gift ; Robert Garrett, Class of 1897 ; 1942.

Additional physical form available:

Microfilm negative available for reproduction.

 

Incipit:

قال ابو بكر محمد بن زكريا الرازي دعاني ما وجدت عليه فصول بقراط من الاختلاط وعدم النظم والتقصير به عن ذكري جوامع الطبّ كلّها مع ما مال اليه علمه من سهوله تعلق علم الفصول بالنفس الى ان اذكر جوامع الصناعة وعلمها على طريق الفصول ... فصول في الاسطقسات، الاسطقسات هي الاشيا المفردات.

Explicit:

قد ذكرنا الكثير ممّا حضرنا من جمل صناعة الطبّ وجوامعه وفيما ذكرنا من ذلك وارشدنا اليه كفاية وبلاغ ولواهب العقل الحمد بلا نهاية كما هو اهله تم الكتاب بحمد الله وعونه.

Publications that Reference this Resource:

Hitti, P. Garrett coll., 1076.

Sezgin, F. GAS, III, 284.

Ullmann, M. Die Medizin, p. 134.

Kitāb al-Murshid aw al-Fuṣūl maʻa nuṣūṣ ṭibbīyah mukhtārah li-Abī Bakr ... al-Rāzī. Taqdīm wa-taḥqīq ... Albīr Zakī Iskandar, Majallat Maʻhad al-makhṭūṭāt al-ʻArabīyah (Revue de l'Institut des manuscrits arabes), 7.1 (May 1961), 3-125.

Usage rights:

Use and reproduction

Restrictions on access

اين نسخه توسط نگارنده در ويژه نامه پيام بهارستان ش3 منتشر شده است.

 /يوسف بيگ باباپور/

حنين بن اسحاق و آثارش

حنین ابن اسحاق

حنین ابن اسحاق بن سلیمان بن ایوب عبادی (194-260یا264ق)، ملقب به ابوزید، چشم پزشک، متکلم نسطوری و مهم ترین مترجم آثار یونانی به عربی وسریانی درقرن سوم هجری است. ضبط لاتینی نام او یوهانتس نیتیوس[1] است. شرح زندگی وآثار او در منابعی چون الفهرست ابن ندیم، طبقات الاطباء ابن جلجل، عیون الانباء ابن ابی اصیبعه، تاریخ الحکماء قفطی، تاریخ مختصرالدول ابن عبری به تفصیل آمده است. تاریخ نگاران در دوران مختلف به بخش هایی از زندگی او پرداخته اند که گاهی دربرخی گزارش هایشان تناقض وجود دارد.

او درحیره، شهری درجنوب کوفه، به دنیا آمد.پدرش صیدلانی [=دارو فروش] بود و نسبت او به عبادیان میرسد. عبادیان قبایل پراکندهای ازتیرههای عرب بودند که درحیره سکونت داشتند و پیش از ظهور اسلام، به مسیحیت گرویدند و ازکلیسای نسطوری سریانی پیروی کردند(قفطی، ص174؛ ابن عبری، ص250؛ ابن ابی اصیبعه، ص257). احتمالا حنین، مانند بیشترعبادیان، علاوه برزبان مادری خود، سریانی نیز میدانسته است. ولادت حنین با حکومت امین عباسی (ابوموسی محمد) مقارن بود و به سبب کوتاه بودن حکومت برخی خلفای عباسی، حکومت بسیاری از ایشان را درک کرد.

حنین در زندگی خود عاداتی ویژه داشت، اما جالب توجه این است که این عادات با نوعی نظم درهم آمیخته بود و نشانۀ توجه وی به حفظ تندرستی بوده است. بنابر نوشتۀ پیشینیان، او روز را با سوارکاری آغاز میکرد. پس از بازگشت ازسوارکاری، حمام میکرد و لنگی میبست و قدحی مینوشید و قطعهای کلوچه میخورد و گاه اندکی به استراحت میپرداخت. سپس بر میخواست و بخور میداد و ا ندک غذایی میخورد که بیشتر مرغ و نان بود. هر روز پس از غذای نیمروز میخوابید و پس از بیدار شدن چهار رطل شراب کهنه مینوشید و معمولاً میوههایی چون سیب شامی، انار و یا سفرجل (بِه)  میل میکرد (ابن خلکان، ج2، ص217؛ ابن ابی اصیبعه، ص261-262).

دربارۀ خاندان حنین و جایگاه ایشان درعلم طب، غالب پژوهشگران برآنند که این خاندان درمعرفی و ترویج طب ایرانی در میان اعراب، درحد و اندازۀ خاندان معروف بُختیشوع بودهاند. این در حالی است که کثرت و تنوع آثاری که ترجمه کردهاند نیز از ترجمههای خاندان بختیشوع بیشتر بوده است.

در مورد تحصیلات حنین باید گفت که طبق آنچه در برخی منابع آمده، حنین نخست نزد پدر به فراگیری طب پرداخت (محقق، 1379، ص هجده) و مدتی نیز به آموختن ادبیا ت عرب مشغول بود. برخی از منابع متقدم، خلیل بن احمد (-175ق)، لغت شناس عرب و صاحب کتاب مشهور العین، را استاد وی معرفی کرده و آوردهاند که حنین و سیبویه با یکدیگر در درس خلیل حضور داشتهاند (ابن جلجل، ص68-69؛ ابن ابی اصیبعه، ص257؛ قفطی، ص171؛ ابن عبری، ص250) امّا این مطلب بی‌گمان جای تردید است؛ چرا که با توجه به درگذشت خلیل بن احمد در175ق. و تولد حنین در195ق. چنین ادعایی قابل پذیرش نیست. چه بسا شاید بتوان سخن منابع دربارۀ این استاد و شاگردی را از باب احترام و بزرگداشت، یا دانشاندوزی با واسطه دانست.

حنین پس از آموختن زبان عربی به بغداد رفت. دراین شهر با مشکلات بسیاری مواجه شد. علت این مشکلات آن بود که پزشکان جندیشاپور در بغداد (جلال مظهر، ص258-259) کاملا بسته عمل میکردند و اجازه نمیدادند که افرادی از طبقات دیگر و صاحبان مشاغل دیگر به حلقههای پزشکان راه یابند. طبعأ حنین تاجرزاده هم دشوار میتوانست به حلقۀ پزشکان بغداد راه یابد (صفا ،ص64). این درحالی است که به نظر برخی، او مبانی پزشکی را در مدرسه و بیمارستان جندیشاپورآموخته است (محقق، 1379، ص. هجده).

درآن زمان، مهمترین و قدیمترین مجالس پزشکی، مجلس یوحنا بن ماسویۀ خوزی (حدود 163یا172-243ق)، پزشک ایرانی تبار و از دانشآموختگان بیمارستان جندیشاپور، بود. حنین به خدمت او رفت و نزد او دانشاندوزی آغاز کرد (ابن ابی اصیبعه، ص257-259). ذهن وقّاد، پرسشگر و سیرناشدنی حنین سبب پرسشهای مکرّر او گشت؛ امّا سوالات پرشمار حنین، یوحنا بن ماسویه را آزرده خاطرساخت و به اعتراض واداشت و در نتیجه، استاد به شاگرد جوان خود گفت :«اهل هیره را به علم پزشکی چه کار؟ تو باید بروی و برسر راه فلوس بفروشی»(اشاره به صیرفی بودن خاندان حنین) و سپس عذر او را خواست و دیگر در مجالس درس خود او را نپذیرفت. ابن ابی اصیبعه (ص257) سبب عتاب ابن ماسویه با حنین را بیمیلی پزشکان جندیشاپور به آموزاندن دانش خود به دیگران میداند.

امّا این رفتار ابن ماسویه به سود حنین شد و روح پرشور حنین را بیش از پیش تحریک کرد و باعث شد تا او با شتابی بیشتر به دانشاندوزی بپردازد. چون استاد او را از خود راند، برای تحصیل علم همتی مضاعف نشان داد (قفطی، ص174-175) و چند سالی در بغداد ماند. در این مدت، پنهانی نزد اسحاق بن خصی، یونانی آموخت (ابن ابی اصیبعه، ص258).

منابع دربارۀ دوران میان طرد او از درس ابن ماسویه تا مهارت کاملش در زبان یونانی و به شهر ت رسیدنش و بازگشتش به بغداد هیچ نگفتهاند. فقط ابن اصیبعه از یوسف بن ابراهیم طبیب نقل کرده که یوسف، دو سال پس از طرد حنین از محضر ابن ماسویه در بغداد، به خانۀ اسحاق بن خصی رفته، در آنجا غریبهای را با هیبتی و موهایی نامتعارف و بلند دیده که اشعاری از هومر میخوانده است. درآن حال غریبه با دیدن وی، روی برگردانده و صورتش را پوشانده است؛ اما یوسف از صدایش او را شناخته است. یوسف در این باره از ابن خصی پرسوجو میکند، ولی ابن خصی از جواب دادن طفره می رود. در این میان، آن غریبه، یعنی حنین، خود سخن میگوید و از رفتار یوحنا بن ماسویه، که عملاً به او توهین کرده شکایت میکند. در این روایت، حنین ادامه میدهد: «یوحنا معتقد است من چون ازعبادیانم نمیتوانم و محال است طبیب شوم؛ من هم در حال فراگیری یونانیام تا به اصل کتابهای طبی دست یابم و این را فقط دوست و رفیقم، ابن خصی، می داند و تو هم قول بده که به کسی نخواهی گفت و راز مرا فاش نخواهی کرد»(ابن ابی اصیبعه، ص258).

ابن خصی فرزند یکی از زنان رومی هارون الرشید و نامش هم «خرشی» بوده و گویا یونانی میدانسته است. دست کم بخشهایی از این روایت را میتوان درست دانست. بعید نیست که حنین دروس اولیه یونانی را نزد ابن خصی آموخته باشد؛ از طرف دیگر ابن جلجل معتقد است که حنین یونانی را در اسکندریه آموخته بود. حنین خود، در یکی از رسالاتش،که عبدالرحمان بدوی چاپ کرده، اشاره میکند که به اسکندریه رفته بوده است. هرچند زمان آن را بیان نمیکند (دبیان ،ج1،ص78-80).

براساس آنچه درمنابع آمده، می توان دانست که حنین در زبانآموزی بسیار توانا بوده است، چنان که گاه   درغیبت استاد، کلاس درس را اداره میکرده است. دربارۀ مکان زبانآموزی وی، اقوال متفاوتی وجود دارد. به نظربرخی، برای تکمیل زبان یونانی، دو سال در روم به سر برده است(ابن عبری ،ص250؛قفطی،ص173). به نظر برخی دیگر، در اسکندریه به آموختن این زبان پرداخته است (نک: امین، ج1، ص259به بعد؛ قفطی، ص173؛ ابن عبری، ص157؛ دبیان، ج1، ص80؛ ابن جلجل، ص69).

حنین، با تلاش و همت خود، درآموختن زبانهای رایج آن روزگار، به حدی رسید که بیشتر دانشمندان بغداد به علم او نیازمند شدند؛ حتی ابن ماسویه او را به ترجمۀ برخی ازکتاب های جالینوس ترغیب کرد (صفا، ص64). در سال 221ق. قسمتی از کتابی از جالینوس را از یونانی به سریانی ترجمه کرد و به جبرئیل بن بختیشوع بن جرجیس (213ق)، طبیب دربار مأمون نشان داد. جبرئیل، که خود در ترجمۀ کتابهای علمی از یونانی به سریانی و عربی نقش مهمی داشت و به تشویق و راهنمایی مترجمان میپرداخت، از ترجمۀ حنین بسیار استقبال کرد و او را «استاد» لقب داد و بر این عقیده بود که ترجمههای او ارزش و اعتبار آثار مترجمان سریانی بزرگی چون سرجیس رأس العینی را مشخص خواهد کرد (ابن عبری، ص144؛ ابن ابی اصیبعه، ص259)؛ زیرا حنین درهفده سالگی کتاب فی اصناف الحمّیات را، که نخستین ترجمهاش بود، برای ابن بختیشوع از یونانی به سریانی ترجمه کرد و پیش از آن، سرجیس رأس العینی ترجمهای «غیرقابل استناد» از این کتاب عرضه کرده بود (حنین ابن اسحاق، ص17)

این ترجمه با ترجمههایی که قبل از آن عرضه شده بود، تفاوتهای عمده‌ای داشت؛ چنان که ابن ماسویه نیز از دیدن آن شگفتزده شده و از باب مبالغه آن را از نظر بلاغت به وحی نزدیک دانست (ابن ابی اصیبعه ص257؛ قفطی، ص174-175)

دومین ترجمهاش کتابی دیگر از جالینوس بود که فی القوی الطبیعیه نام داشت. به گفتۀ حنین، او این کتاب را در هفده سالگی ترجمه کرده و پیش از او، باز هم سرجیس آن را به سریانی ترجمه کرده بود (حنین ابن اسحاق، ص13).حنین سالها بعد، چون از ترجمههای دورۀ جوانی خویش راضی نبود، در اغلب آنها تجدید نظر کرد و به اصلاح و تصحیح متون قبل از ترجمه آنها اهتمام ورزید. حنین از211 تا 215ق. درمجلس درس ابن ماسویه حاضرمی شد و در این مدت، بسیاری از کتابهای جالینوس را برای استاد خود به عربی و سریانی ترجمه کرد. در این زمان، به سبب تسلطش برزبان های یونانی، سریانی و فارسی مورد توجه همگان قرارگرفت (ابن ابی اصیبعه، ص259)

مأمون، خلیفۀ عباسی، برای جمعآوری کتب علمی، عدهای را به روم فرستاد که ابن ماسویه در میان آنان بود. بنابر قول ابن ابی اصیبعه (ص251)، در سال 215ق. ابن ماسویه بغداد را به قصد روم ترک کرد و به هنگام بازگشت کتابهای بسیاری را با خود به بغداد آورد. مأمون پس از تحقیق و بررسی، حنین را برای ترجمه و مطالعه و اصلاح ترجمۀ مترجمانی چون حجاج بن مطر، ابن البطریق (-184ق) و دیگران برگزید. حنین نزد مأمون جایگاه ویژه ای داشت تا جایی که او را به ریاست دیوان ترجمه انتخاب کرد. منابع متقدم به «دیوان» اشارهای نمیکنند، مگر اینکه منظور همان «بیت الحکمه» باشد (زرکی ، ج2، ص278؛ هاشمی ، 1384، ص28). خود حنین در رسالهاش، به حضور در بیتالحکمه و یا  انجام دادن کاری برای مأمون اشارهای نکرده است. نام مأمون فقط یکبار در این رساله آمده است: «در انجام غزوات مأمون، من و یوحنا بن ماسویه و زکریا بن عبدالله طیفوری در رقه بودیم»(حنین بن اسحاق، ص58). شاهد دیگر همراهی حنین با مأمون نسخهای خطی با نام التذکره المأمونیه فی منافع الاغذیه و خواصها است که برخی آن را به حنین منسوب کردهاند (هاشمی، 1384، ص28).

مأمون چنان به مقام علمی حنین اعتقاد داشت که هم وزن هر کتابی که حنین به عربی ترجمه می‌کرد، دِرهم به او میداد. نوشتهاند که حنین هم ترجمههای خود را با خط درشت کوفی بر اوراق ضخیم مینوشت تا وزن کتاب بیشتر شود. ابن ابی اصیبعه خود کتابهای حنین را دیده که به خط کاتب او، الازرق، نوشته شده و بر همۀ آنها نشان خلیفۀ مأمون وجود داشته است. یادداشتهای حنین، که به یونانی بوده، بر روی برخی از کتابها نیز توجه ابن ابی اصیبعه را جلب کرده، چنان که در کتاب خود، عیون الانباء(270-271)، آورده است: «این کتابها به قلم کوفی جدید به خط ازرق، کاتب حنین، بود با حروفی درشت و خطی جلی و در سطرهایی پرفاصله. هر برگ این کتابها ضخامتی سه چهار برابر کاغذهای معمول داشت و در بُرش یک سوم [کاغذهای] بغدادی بود. منظور حنین افزودن بر حجم وزن کتاب بود تا درهمهایی که هموزن آن میگیرد [افزایش یابد]. او آن نوع کاغذ را به عمد به کار میبرد، کاغذهایی که لاجرم، به سبب ضخامتش، در طی این سالیان فرساینده، سالم باقی مانده است».

به هر حال، تخصص و شهرت حنین، در ترجمۀ کتب طبی یونانی، به ویژه آثار بقراط و جالینوس است (صفا، ص65). حنین حدود ده سال به تنهایی به ترجمه مشغول بود و برای پزشکان جندیشاپور کتابهای جالینوس را به سریانی ترجمه میکرد.

پس از درگذ شت مأمون و به قدرت رسیدن متوکل، حنین همچنان توانست، با تسلطش بر پزشکی و ترجمۀ متون یونانی، جایگاه و نفوذ خود را حفظ کند و پس از گذراندن آزمونهایی چند، خلیفه او را به ریاست پزشکان و نیز مترجمان برگزید (ابن ابی اصیبعه، ص271؛ صفا ،65؛ حسن، ج2، ص354).

در این میان، روزی خلیفه حنین را به حضور طلبید و به او گفت: «برای کشتن یکی از دشمنانم به دوایی نیاز دارم، باید که تدبیر چنین دوایی نمایی». حنین در پاسخ گفت: «هرگز چنین عمل و ساخت دارویی را نیا موختهام و جز این ادویه نافعه دوایی نمیشناسم و هرگز در ضمیرم خطور نکرده بود که امیرالمؤمنین چنین خدمتی خواهد فرمود». ظاهرا این پاسخ خلیفه راخوش نیامد و اسبا ب دستگیری او را مهیا ساخت. خلیفه او را در قلعهای محبوس کرد و پس از گذشت یک سال او را طلبید و دیگر بار درخواست خود را تکرار کرد. حنین بار دیگر  عذر خواست و درخواست خلیفه را رد کرد. اما خلیفه در پاسخ وی گفت: «مقصود امتحان تو بود و فقط خواستیم که از جانب تو اطمینان و وثوق حاصل آید» (قفطی، ص244).

رابطۀ دوستانۀ حنین و خلیفه پس از مدتی رو به تیرگی نهاد. در این باره، دو روایت وجود دارد. یک روایت ابن جلجل است که وی از قول وزیر مستنصر نقل می کند و دیگری برگرفته ازمحنت نامۀ حنین، که ابن ابی اصیبعه آن را نقل کرده است. بنا به روایت ابن جلجل، روزی متوکل درحال خمار در آفتاب  نشسته بود و طیفوری و حنین نیز با او بودند. طیفوری به خلیفه گفت که آفتاب برای خمار مضر است، اما حنین در مخالفت با طیفوری، به خلیفه گفت که خمار حالت شخص مخمور است و آفتاب برای مخمور مضر است، نه برای خمار! از آن روز طیفوری کینه به دل گرفت و با بهرهگیری از اعتقادات مذهبی حنین، از جمله بیاعتقادیاش به قداست شمایل مذهبی علیه وی به دسیسه و توطئه پرداخت و سرانجام خشم خلیفه برانگیخته شد و طیفوری را به نظارت بر طبابت حنین مأمور کرد. این امر بر حنین گران آمد و او همان شب به سبب اندوه بسیار، یا نوشیدن داروی مهلک جان سپرد (ابن جلجل، ص70؛ قفطی، ص172؛ ابن عبری، ص252).

امّا بعید به نظر می‌رسد که حنین به سبب اندوه بسیار دست ازجان شسته باشد؛ چراکه با مطالعۀ منابع در دست دانسته میشود که او انسانی با اعتقاد و مذهبی و مقید به اصول خاصی بوده است و چار چوبهای اخلاقی برای خود تعیین کرده بود که از آنها پا فراتر نمینهاد.علاوه براین، او به حرفۀ خود، یعنی ترجمه و طبابت، چنان علاقهمند بود که بعید است به چنین عللی دست به خودکشی بزند، به خصوص که این اولین بار نبوده که سعایت و توطئۀ اطرافیانش  نزد سلطان را میدید.

 در روایت ابن ابی اصیبعه، حنین پس ازمتوکل، پنج خلیفۀ دیگر را نیز درک کرد. در این روایت به نکات مهمی اززندگی حنین اشاره کرده است. حنین در این محنتنامه، به حسدورزی پزشکان همعصر خویش اشاره کرده که برخی از شاگردانش نیز بودهاند. ایشان همواره به حنین یاد آوری میکردهاند که او فقط مترجم آثار پزشکی است نه پزشک، درحالی که خود گاهی برای درمان به او مراجعه  میکردهاند. حنین در مقابل آنها سکوت میکرده؛ چرا که شمار آنها 56 نفر بوده و حنین فقط یک تن، و افزون برآن، توجه خلیفه به آنان بیشتر بوده است (ص264-266). پس از آن، داستان آخرین تفتیش و امتحان خود را شرح می دهد.

روزی بختیشوع بن جبرئیل در حضور خلیفه تصویری در دست گرفت که حضرت مریم و فرزندش، عیسی (ع)، بر آن نقش شده بود. بختیشوع به خلیفه گفت: همۀ مسیحیان برای این تصویر احترام بسیار قائلاند، امّا حنین احترامی برای آن قائل نیست و سپس حنین را ملحد خواند (همو، ص266؛ قفطی، ص172).

خلیفه برای بررسی صحت و سقم این موضوع، حنین را نزد خود خواند و نظر او را در مورد تصویر جویا شد. حنین، که عبادت صورت را شرک میشمرد، بنا بر اعتقاداتش، به شمایل توجهی نکرد و بدون پردهپوشی نظر خود را بیان کرد. درپی آن به دستور خلیفه به 100 ضربه تازیانه و زندان محکوم و اموال و داراییش، از جمله کتابهایش، مصادره شد. پس از سه ماه، خلیفه او را بخشید؛ چون مدعی شد که در خواب عیسی (ع) را دیده بود و آن حضرت از او چنین خواسته بود. متوکل از هر یک از پزشکانی که خواستار مرگ او شده بودند، ده هزار درهم دیه گرفت، خود نیز مبلغی به آن افزوده و به همراه هدایایی دیگر و غرامت دورۀ حبس به حنین داد. محبوس شدن و سپس آزادی حنین باید پیش از سال 244ق. رخ داده باشد؛ چرا که در این سال خلیفه بختیشوع را از دربار راند (ابن ابی اصیبعه، ص206). شایان توجه است که حنین در این رساله نوشته: «سن من در هنگام نوشتن این کتاب گذشته ازچهل و هشت است ...» با توجه به سال تولد حنین، از این تاریخ درمییابیم که این رساله درحدود 242 ق نوشته شده است. در جایی دیگر، درمقدمۀ رساله خود، که ظاهراً آن را با پا فشاری و اسرار علی بن یحیی نوشته است، در دو جا به مشکلاتی که برایش پیش آمده اشاره میکند: «از من خواستی که این کار را برای تو انجام دهم، سپس من به تو ... اعلام کردم که حافظۀ من از احاطه به همۀ آن کتابها قاصر است؛ زیرا آنچه از آنها گرد آورده بودم، گم کردم». تاریخ تألیف این رساله و اشارۀ حنین به در دسترس نبودن کتابهایش در این تاریخ نشان میدهد که حنین، اندکی پس از آزادی، به تألیف این رساله تشویق شده و تا زمان تألیف این رساله کتابهایش به او مسترد نشده بوده است.

ظهور حنین، به عنوان مهمترین مترجم سریانی آثار یونانی، بر دانش جندیشاپوریان افزود. بیشتر آثاری که او از جالینوس به سریانی ترجمه کرد به درخواست پزشکان جندیشاپور بود. مثلاً کتاب الفرق جالینوس را برای شیریشوع بن قطرب، پزشکی از جندیشاپور، ترجمه کرد (حنین بن اسحاق، ص5). حنین در طول سه دهه (حدود 210-240ق)، از 102 ترجمه عربی از 93 کتاب جالینوس،61 ترجمه به سفارش بنوموسی بود و از 88 ترجمه سریانی آثار جالینوس، 18 ترجمه به تشویق خاندان بختیشوع و 13 ترجمه به سفارش یوحنا بن ماسویه انجام گرفت (حنین بن اسحاق، صص367-416؛ نیز، نک: ابن ابی اصیبعه، ص271-274). بیشترین ترجمهها و نگارشهای حنین درحوزۀ پزشکی است. او در این زمینه، 58 کتاب به عربی و 75 کتاب به سریانی ترجمه کرد. آنچه به سریانی ترجمه کرد همه، به جز یکی که از اوریباسیوس (-352م )بود، از نوشتههای جالینوس بودند (دبیان، ص154-161).

البته حنین در کنار ترجمه، به تألیف چند رساله و کتاب در طب و برخی از علوم ادبی و تلخیص برخی از آثار جالینوس پرداخت و رسالاتی به صورت سؤال و جواب برای آموزش اصول طب نوشت (صفا، ص65-66؛ امردهه، ص172-173). طب نزد حنین دانشی نظری است و روش های درمانی او نیز بر اساس مبانی طب یونانی و اعتدالبخشی به طبایع چهارگانه استوار شده است (دبیان، ص95). از تألیفات حنین میتوان به عشرمقالات فی العین (رسالۀ حاظر) و رسالهای اشاره کرد که به درخواست علی بن یحیی بن ابی منصور (-275ق)، دوست متوکل، خلیفه عباسی، از حامیان حنین، نوشته است (نک: اولیری، ص162). این رساله از قدیمترین فهرستهای اسلامی است که به دست ما رسیده است. حنین در این اثر به تشریح روش خود در ترجمه میپردازد. جزئیاتی از روش کار خود ذکر میکند و از مترجمان پیش ازخود نام میبرد و میگوید که  اگر در اثری که مشغول ترجمۀ آن بوده جا افتادگی میدیده، خود درپی رفع آن نقص برمیآمده و مطالب کتاب را تکمیل میکرده است. از جمله، کتاب فینکس جالینوس، که مؤلف در آن از برخی آثار خود یاد نکرده و حنین مقالۀ کوتاهی نوشته و به جاافتادگیها اشاره میکند (حنین بن اسحاق، ص50). او نسخههای گوناگون یک کتاب را با هم مقایسه میکرد تا نسخۀ صحیح یا ضبط اصحّ مشخص شود. افزون بر این، از بازبینی ترجمههای دورۀ جوانیاش و رفع اشتباهات خود در آنها خبر میدهد. همچنین از کتاب فی القوی الطبیعیه یاد میکند که در هفده سالگی برای جبرئیل بن بختیشوع، پزشک مشهور جندیشاپور (کامل، ص220)، ترجمه کرده بود.

همکاری اسحاق با پدرش درحدود سال 225ق. آغاز شد. شاید بتوان این تاریخ را زمان شکلگیری حلقۀ ترجمۀ حنین دانست. اوج فعالیتهای ترجمانی اسحاق ظاهراً میان سالهای 230 تا240ق است. شاگردان حنین در ترجمۀ سریانی آثار جالینوس نقش چندانی نداشتند. حبیش برای یوحنا بن ماسویه دو کتاب ازیونانی به سریانی و یک کتاب از ترجمۀ عربی به سریانی درآورد و اسحاق نیز دو ترجمۀ سریانی برای بختیشوع انجام داد. بقیۀ ترجمههای سریانی به همّت حنین و احتمالاً بیشترآنها پیش از تشکیل حلقۀ ترجمه یا مستقل از فعالیت آن انجام شده است. حنین 85 ترجمۀ سریانی از 84 اثرجالینوس و هشت اصلاح و تلخیص از ترجمۀ پیشینیان از آثار وی را به انجام رساند (هاشمی، 1384، ص35).

ابن ابی اصیبعه به اثری از حنین به نام فی امتحان الاطباء اشاره کرده است. این کتاب دربارۀ آزمون پزشکانی است که قصد دارند عملاً وارد این کار شوند (ص273). ابن اخوه در کتاب خود میگوید که چشم پزشکان باید با آنچه حنین در کتاب عشر مقالات فی العین دربارۀ چشم آورده آزموده شوند(ابن اخوه، ص165). پزشکان دیگری، چون جالینوس و ابن ماسویه، نیز کتابهایی در این باره نوشتهاند (محقق، 1352، ص60).

حنین برخی از آثار خود را برای فرزندانش، اسحاق و داود، نگاشت و برخی ازکتاب های جالینوس را نیز برای آنها ترجمه کرد. داود پزشک بود، اما در این حرفه شهرت چندانی نیافت و فقط یک کُناش از او باقی مانده است. اسحاق نیز طبیب بود و درعین حال، دوستدار فلسفه و مترجم کتب فلسفی و طبی، و توانست جای پدر را بگیرد و در فضل و صحت نقل از یونانی و سریانی به عربی از مشاهیر مترجمان شود. از دیگر کارهای وی، به اتمام رساندن کارهای نیمه تمام پدرش بود (قفطی، ص172؛ هاشمی، ص30).

ابن ابی اصیبعه فهرست کاملی از آثار حنین را در اختیار ما گذاشته که شامل حدود 90 کتاب میشود و لکلرک و گابریلی آنها را طبقهبندی کردهاند.

از میان آثار حنین، کتاب المسا ئل فی الطب به صورت پرسش و پاسخ، مقدمهگونهای برعلم طب است که مؤلف نتوانست آن را تمام کند و نوۀ دختریاش، حبیش، آن را به پایان رساند. در دورههای مختلف، شروح و تفاسیر بسیاری بر این اثر نگاشته شد که نسخههای خطی بسیاری از آنها در کتابخانههای دنیا موجود است. این کتاب با تصحیح محمد علی ابوریحان، جلال موسوی، مرسی عرب در 1987 در اسکندریه منتشر شده است. کتاب عشرمقالات فی العین او نیز، که از آثار مهم دربارۀ چشم پزشکی، تخصص اصلی حنین، همچنین، کتابهای دیگری دربارۀ غذای بیماران در حال نقاهت، درمانهای گوناگون، مبحث نبض، دام پزشکی وجز آنها دارد.

همچنین است دو اثر در بارۀ فلاسفه و پزشکان متقدم، که به سبک آثار رجالی تألیف شده است. کتابی در منطق و علم نحو، کتابی در علم تاریخ، کتابی هم دربارۀ محنتها و دشواریهای زندگی خود نوشته است. در این میان، از فهرست حنین از تراجم کتب جالینوس و نیز ماترکه جالینوس فی فهرسه سه نسخه در کتابخانۀ ایاصوفیه موجود است. (دربارۀ آثار حنین، نک: عبدالقادر محمد، ص114-118).

دربارۀ مجموعۀ نفیس خطّی چشم پزشکی متعلق به کتابخانۀ تیمور پاشای قاهره (مکتوب سنۀ 592 هـ.ق.):

نسخه‌ای بسیار نفیس در کتابخانۀ تیمورپاشای قاهره، به شمارۀ 100 از مجموعۀ طبّی، نگهداری می‌شود که شامل هشت کتاب بسیار مهم عربی در زمینۀ چشم پزشکی است. تاریخ کتابت نسخه، سنۀ 592 هجری قمری و کاتب آن عبدالرحیم بن یونس بن ابی الحسن الانصاری است. در چند جا کاتب نام خود را ذکر کرده و صراحتاً اذعان داشته که نسخه را از روی «نسخه بخط معلمی الحکیم عبدالرحمن بن ابراهیم بن سالم بن عماد المقدسی الانصاری» استنساخ کرده که «تاریخها یوم الجمعه 17 من ربیع الثانی سنه 539 [و یک جا 540] للهجره و هو الیوم من ایلون سنه 457 لذی القرنین الاسکندر الرومی الیونانی» می‌باشد.

این نسخۀ نفیس، قدیمی ترین نسخۀ موجود از آثار مندرج در این مجموعه است که به خط نسخ قدیم نگارش یافته و تصاویر بسیار نفیس و زیبایی در تشریح چشم دارد که از نظر مطالعات تاریخ چشم پزشکی بسیار حایز اهمیت و در نوع خود بی نظیر هستند.

ذیلاً ضمن اشاره به آثار هشت گانۀ این مجموعه و مؤلفین آنها به ترتیب، به اهمیّت نسخۀ حنین خواهیم پرداخت:

1- جوامع کتاب جالینوس فی الامراض الحادثه فی العین، از: جالینوس.

2و3- کتاب معرفه محنه الکحّالین و کتاب العین، المعروف بدغل العین، هر دو از: یوحنّا (یحیی) ابن ماسویه المتطبّب.

4- کتاب تشریح العین و اشکالها و مداواه اعلالها، از: علی بن ابراهیم بن بختیشوع المطبّب الکفرطابی.

5- تذکره الکحّالین، از: علی بن عیسی.

6- کتاب المنتخب فی علم العین و عللها و مداواتها بالادویه و الحدید، از: عمّار بن علی الموصلی المتطبّب.

7- کتاب فی ترکیب العین و عللها و علاجها علی رأی ابقراط و جالینوس و هی عشر مقالات، از: حنین بن اسحق؛ که ذیلاً بدان خواهیم پرداخت.

8- کتاب البصر و البصیره فی علم العین و عللها و مداواتها، از: ثابت بن قُرّه الحرّانی.

 

امّا العشر مقالات فی العین حنین:

مهمترین اثر حنین دربارۀ چشم پزشکی، صرف نظر از رسایل کوتاه وی، در کنار کتاب «المسائل فی العین» او، همین «عشر مقالات فی العین» اوست که به نام «کتاب فی ترکیب العین و عللها و علاجها علی رأی ابقراط و جالینوس» موسوم گشته است. این کتاب عبارت است از «ماهیّت چشم، ماهیّت مغز، عصب بینایی و بینایی، بهداشت، علل سوانح مربوط به چشم، نشانه های شناسایی بیماری های چشم، قدرت داروها، داروهای چشم، درمان بیماریهای چشم، داروهای مرکّب برای چشم، و نسخه ها».

نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره (عکسی)، حلب و لنینگراد موجود است؛ و از قراین، قدیمیترین نسخۀ موجود از آن همین نسخۀ تیمورپاشای قاهره است (سزگین، 1380، ج3، صص 328 - 345).

این نسخه از لحاظ تصاویری که در آن آمده، در مطالعات تصویرشناسی پزشکی و سیر تحولات آن بسیار مهم است. همچنین این اثر یکی از مهمترین آثار مصوّر چشم پزشکی در قرون اوّل دورۀ اسلامی است که بعدها مورد تقلید بسیاری از دانشمندان و پزشکان شده و سالها جزو کتب درسی دانشگاههای اسلامی بوده که در آنها رشتۀ چشم پزشکی تدریس می شده است.

این اثر با وجود اهمیتی که داشته، متأسفانه تا امروز در ایران انتشار نیافته است؛ هر چند که پیش از این به صورت چاپ حروفی، در کشورهای عربی انتشار یافته بود. وقتی نسخه ای از آن توسط دوست فاضل و دانشمندم، جناب آقای فرید قاسملو به دستم رسید، شوقی وافر یافتم تا آن را در اوّلین فرصت به صورت عکسی منتشر نمایم. از جهتی هم که نسخۀ حاضر تا به حال قدیمی ترین نسخۀ شناخته شده از آن است و تصاویر بسیار جالب و مهمی در چشم پزشکی دارد؛ لذا بنده بی هیچ ادعایی صرفاً به خاطر دغدغۀ فرهنگی برای شناساندن این آثار بزرگ تمدن اسلامی و پر کردن مختصری از خلأ موجود به خاطر در دسترس نبودن این آثار، بر خود وظیفه دانستم تا در تیراژ محدود این نسخۀ نفیس را منتشر نمایم؛ تا چه افتد و چه در نظر آید.



[1]Johan  Nitius