انتشار مجموعه
آثار طبي رازي، به اهتمام دكتر احسان مقدس
در چند ماه اخير
شاهد انتشار مجموعه اي تحت عنوان « مجموعه آثار طبي رازي»، توسط جناب آقاي دكتر
احسان مقدس، در بازار پخش و نشر كتاب بوده‌ايم. اين مجموعه كه تا كنون پنج جلد آن
چاپ و منتشر شده است در برگيرنده شش رساله كوچك رازي است كه برخي از آن ها براي
اولين بار چاپ و منتشر مي‌شود. مترجم و مصحح مجموعه مذكور تلاش مي كند كه با
مراجعه به نسخ خطي و در برخي موارد به نسخ چاپي، كتاب ها، رساله ها و مقالات حكيم
و طبيب بزرگ اسلامي محمد بن زكرياي رازي را بازيابي نموده ودر قالبي دلپسند به
جامعه ارائه نمايد. در اين كتاب هاي كم حجم ، محقق مذكور ابتدا مقدمه اي در باره كتاب مورد بحث آورده و
تلاش مي كند تا نسخه هاي خطي موجود از آن كتاب در كتابخانه هاي مختلف جهان را
معرفي نموده و سپس به ذكر اهميت رساله در عالم طب قديم پرداخته و تاريخچه تاليف كتاب هاي مشابه را ذكر مي كند
و در پايان به ذكر نسخه هاي خطي مورد استفاده و روش تصحيح و مقابله نسخ وهمچنين
روش ترجمه آن به فارسي مي پردازد.
در فصل بعد محقق
مذكور متن ترجمه فارسي رساله را همراه با ترجمه پانوشت ها مي آورد ودر فصل آخر نيز
متن تصحيح شده و مقابله شده رساله را با ذكر پانوشت ها به زبان عربي مي آورد و
معتقد است كه با آوردن متن عربي ، توانسته است خواننده را با انشاي عربي رازي آشنا
نموده و در صورت ترديد خواننده نسبت به ترجمه مذكور به او فرصت داده شود كه رأساً به
متن عربي مراجعه نموده و برداشت شخصي نمايد. تنها دغدغه محقق مذكور همان طور كه در مقدمه
كتاب «مصرف ميوه قبل و بعد از غذا» آورده ، چنين است: « قابل ذكر است كه دغدغه
خاطر نگارنده تهيه نسخه عربي صحيح ومستندي است كه بتوان آن را با اطمينان به زبان
فارسي ترجمه نمود».
كتاب هاي منتشره از
اين مجموعه شامل كتاب هاي زير است كه به ترتيب معرفي مي شوند:
1.
رساله
پزشكي كودكان:
از رساله‌هاي مفقوده رازي «رساله في أمراض الأطفال و
العناية بهم» مسمي
به «تدبير الصبيان» است که نسخه عربي آن تاکنون يافت
نشده اما جاي بسي خوشحالي است که اين رساله در قرون وسطي به زبان ايتاليايي ترجمه و سپس به زبان
انگليسي بازگردان شده و اين امر باعث شده که رساله مذکور امروزه در اختيار ما باشد.
ترجمه حاضر اين رساله از روي نسخه عربي آن صورت گرفته اما متأسفانه
متن عربي مذکور، متني نيست که توسط رازي نوشته شده باشد بلکه پزشکي عراقي به
نام «محمود حاج‌قاسم محمد»، آن را از انگليسي به عربي ترجمه کرده است. اين مترجم عراقي تلاش كرده با نهايت دقت و امانت
ترجمه خود را با انشا و سبک و سياق تاليفات رازي بازنويسي و نام گياهان دارويي درج
شده در کتاب را با دقت بازخواني کند. وي همچنين مقدمه‌اي عالمانه و مختصر
درباره تاريخچه پزشکي کودکان در جهان ارايه کرده که اين مقدمه نيز ترجمه شده است.
در ترجمه فارسي رساله تلاش شده که روش رازي در
نگارش کتاب‌ها لحاظ شود و در مواردي به متن عربي برخي ديگر از کتاب‌هاي مرتبط با موضوع نظير
الحاوي و من لايحضره الطبيب مراجعه شده
است.
رازي نخستين پزشکي است که
درباره اين موضوع کتابي نوشته. تا قبل از دوران رازي، معمولا مطالب مربوط به پزشکي
کودکان در کتاب‌هاي عمومي پزشکي به‌صورت جسته و گريخته نگاشته مي‌شد و رازي براي بار
نخست آن‌ها را در يک رساله مستقل درج کرده است.
در اين کتاب رازي ابتدا به زخم‌هاي عارضه در کودکان اشاره کرده و سپس
به مباحث ديگري
چون جرب در کودکان، بزرگي سر کودکان، باد کردن شکم کودکان، مننژيت کودکان، بي‌خوابي شبانه کودکان و بيماري صرع در
کودکان پرداخته است.
2.
رساله
درمان فوري :
از جمله رساله‌هاي مهم رازي، رساله «برء الساعه» يا «درمان فوري» است
که آخرين رساله
طبي وي محسوب مي‌شود و در حوالي سال‌هاي 312 تا 313 قمري تاليف شده. رازي اين رساله را به درخواست ابوالقاسم عبدالله‌بن
محمدبن خاقان، وزير المقتدر‌بالله عباسي تاليف كرده و در آن درمان سريع برخي از
بيماري‌ها را شرح داده است.
البته ترجمه هاي متعددي از اين رساله در طول تاريخ شده است كه تعداد
اين ترجمه ها بيش از يازده ترجمه مي باشد كه متاسفانه تمامي آن ها به صورت نسخ خطي
باقي مانده است و معروف ترين ترجمه اين رساله ترجمه اي است كه توسط احمد طبيب تنكابني، حكيم باشي دربار فتحعلي‌شاه، همراه با اضافات
فراواني ارائه شده است. اما مترجم مذكور دخل و تصرف فراواني در ترجمه کرده و مي‌توان
گفت كتابي نوساخته است.
محقق مذكور اظهار مي دارد كه : «ترجمه وي در حقيقت نخستين ترجمه دقيق كتاب رازي است كه
مترجم تلاش كرده متن عربي رازي را بدون دخل و تصرف ترجمه و به خواننده ارايه کند».
به عقيده مقدس، هدف رازي از نگارش اين كتاب، درمان فوري برخي از بيماري‌ها
بوده؛ به‌گونه‌اي كه ديگر نياز نباشد بيمار به طبيب مراجعه كند.
در كتاب «درمان فوري»، رازي به سردرد، تورم و سرخي چشم، زكام،
دندان درد، بوي ناخوش دهان، خناق، بيماري صرع، خونريزي بيني، بواسير، ناسور، زخم‌هاي
كهنه و زخم‌هاي تازه و سوختگي پرداخته است.
3.
دو رساله
در فوايد سكنجبين و خواص موميايي:
دو رساله سکنجبين و موميايي جزو رساله
هاي کوچک رازي است که نمايانگر خلاقيت اين طبيب ايراني مي‌باشد، چرا که تا آن زمان
اين دو دارو به طور مستقل و جداگانه مورد بررسي قرار نگرفته بودند.سکنجبين بر اساس
نوشته هاي رازي ظاهراً توسط يوناني‌ها ابداع شده و بعدها توانسته است که به جوامع
قديم آن زمان و از جمله ايران راه يابد و به طور وسيعي از طرف ايرانيان به کار
برده شود ، و رازي معتقد است که سکنجبين بزوري، يکي از انواع سکنجبين، توسط يکي از
اقوام ايراني که ساکن خوزستان بودند و «خوزي» ناميده مي‌شدند ساخته شده و مورد
استفاده قرار گرفته است. اما برخلاف سکنجبين، رازي در مورد موميايي معتقد است
که اين دارو براي اولين بار در دوران پادشاهي فريدون، يکي از پادشاهان پيشدادي،
توسط ايرانيان کشف شده و مورد استفاده قرار گرفته است وي همچنين اظهار مي کند که
بهترين موميايي متعلق به معادن موميايي موجود در شهر داراب گرد است. متن عربي و ترجمه
اين دو رساله به زبان فارسي براي اولين بار منتشر مي‌شود.
4.
رساله
داروهاي جايگزين:
رساله داروهاي جايگزين يا «ابدال الادويه»
يکي از رساله هاي کوچک و ارزشمند رازي است که در بين اطباي دورههاي مختلف از
مقبوليت و مشهوريت فراواني برخوردار بوده است و نسخههاي خطي متعددي از آن در
کتابخانههاي جهان وجود دارد. اين رساله عليرغم کوچکي، اطلاعات ارزشمندي را در
اختيار پزشکان، مخصوصاً اطباي مسلمان در طي عصور و قرون گذشته قرار داده است. هدف
رازي از نوشتن اين رساله اين بوده است که پزشکان هر منطقه با استفاده از داروهاي
بومي موجود در منطقه خود بتوانند بيماران را درمان کنند و چنانچه براي درمان به
دارويي نياز پيدا کردند و نتوانستند که در شهر و يا منطقه مسکوني خود آن دارو را پيدا
کنند، از مشابه آن دارو استفاده کنند. رازي در اين کتاب تفاوت استفاده از داروهاي
جايگزين را نيز ذکر كرده است و مثلاً اظهار ميدارد که بايد داروي جايگزين به همان
ميزان و يا دو برابر و يا چند برابر مورد استفاده قرار گيرد تا اثر مناسب بر جاي
گذارد.
رازي در نگارش اين رساله از تحقيقات و
بررسي بسياري از پزشکان يوناني نظير: جالينوس ، پولس ، ديسقوريدس و بديغورس و همچنين
از پزشکان دوران اسلامي نظير يوحنا بن ماسويه استفاده کرده است.
ترجمه حاضر اين رساله از روي نسخه عربي
آن صورت گرفته است و ترجمه اين رساله به زبان فارسي براي اولين بار منتشر مي‌شود.
5.
رساله
مصرف ميوه قبل و بعد از غذا:
«تقديم الفواکه و
تأخيرها علي الطعام» يا « مصرف ميوه قبل و بعد از غذا»، کتابي کوتاه اما مفيد به
زبان عربي در باره‌ي مصرف ميوه قبل و بعد از غذا نوشته‌ي ابو بکر محمد بن زکرياي
رازي پزشک و دارو شناس پرآوازه‌ي ايراني است. رازي در مقدمه‌ي اين کتاب کوتاه به
بحث در باره موضوع مصرف ميوه، قبل و يا بعد از غذا ميپردازد و اظهار ميدارد که
دو ديدگاه در بين اطباي پيشين در باره مصرف ميوه وجود دارد. گروه اول کساني هستند
که خوردن ميوه را قبل از غذا توصيه ميکنند و بنا به اعتقاد رازي اين گروه اکثريت
اطباء و حکما را تشکيل ميدهند و گروه دوم کساني هستند که معتقد بودند که ميوه را
بايد بعد از غذا تناول کرد. سپس رازي به انتقاد از هر دو گروه پرداخته و اظهار ميدارد
که بر اساس دستور العمل جالينوس، اطباء بايد تلاش کنند تا هر روز مطلبي را به علم
پزشکي بيفزايند تا اين حرفه در اثر مرور زمان کاملتر شود، و از اين رو وي نظرات
خود را بدين گونه بيان ميکند که حکماي پيشين در هنگام اظهار نظر در باره خوردن
ميوه توجهي به نوع ميوه نکرده اند، زيرا که ميوه انواع گوناگون دارد و هر نوع ميوه
صفت و خاصيت مخصوصي دارد که در ساير ميوه ها ديده نميشود. لذا رازي در اين رساله
تلاش مي کند که موعد خوردن هر ميوه را براساس خصوصيات آن ميوه ارائه نمايد. ترجمه
حاضر اين رساله از روي نسخه عربي آن صورت گرفته است و متن عربي و ترجمه اين
رساله به زبان فارسي براي اولين بار منتشر مي‌شود.
در پايان براي محقق مذكور آرزوي موفقيت نموده و اميد است كه اين
مجموعه به سرانجامي خوشايند برسد.
يوسف بيگباباپور
اين وبلاگ صرفا جهت انعكاس برخي آثار و مقالات چاپ شده نويسنده مي‌باشد.