آشنايي با مجمع ذخائر اسلامي

---

  بسم الله الرحمن الرحیم  

مجمع ذخائر اسلامی، از بدو تاسیس در سال 1355 هجری شمسی (1976 م)، تاکنون دوران پرفراز و نشیبی را گذرانده است. در آن اوان، هنوز تحقیق بر روی آثار عالمان و دانشمندان بزرگ اسلامی رواج نیافته و صورت علمی کنونی را پیدا نکرده بود. مراحل پیدایش یک اثر نیز از بدو تالیف و تحقیق تا صحافی و تولید، قصه های خاص خود را داشت. زمان بر و انرژی سوز، محدودیتهای چاپ نیز در آرایه های ظاهری کتاب بسیار اثر گذار بود. موسس مجمع ذخائر اسلامی – که چهره فرهنگ ساز او اکنون بخوبی شناخته شده – محقق علامه، سید احمد حسینی اشکوری، یک تنه و با پشتوانه شخصی این موسسه را تاسیس نمود. تلاش ایشان برای سامان یابی امر تحقیق و ترجمه متون اصیل اسلامی در آن زمان ستودنی است. هر چند سختیهای سامان دهی نیروهای جوان و ناپخته، و امکانات محدود وی، بالاخره پس از چند سال مقاومت و تلاش، سبب شد فعالیت های شخصی را بر سامان دهی گروهی ترجیح داده عملا موسسه راکد بماند، اما آثار محقق اشکوری در طول سالهای گذشته در قالب دهها اثر تحقیقی و تالیفی شکل گرفته و ماندگار شد. در سال 1376 ش (1997 م) فرزند محقق اشکوری، سید صادق آصف آگاه معروف به حسینی اشکوری، با نشاطی دوباره بدین عرصه گام نهاده و حوزه های جدیدی را در دوران سرپرستی خود تجربه نمود. او با اعتقاد به اینکه گنجینه­های بسیار ارزشمندی در فرهنگ کهن اسلامی به حد وفور وجود دارد، به احیای «فرهنگ کهن» در قالب نسخ خطی، اسناد، کتابهای چاپ سنگی و سنگ نبشته های ممالک اسلامی اهتمام ویژه ای نشان داد.جهت هم سویی با عصر نوین اطلاع رسانی، به تولید یازده نرم افزار اصیل اسلامی در قالبها و موضوعات جدید، و چند نرم افزار کتابخانه ای نیز اقدام کرد که نیمی از آنها به علت عدم رعایت قانون کپی رایت در ایران، به حد تولید انبوه نرسید. آنچه تولید شد نیز غیر از یک نرم افزار قرآنی (فراخوان) که جنبه فراگیرتری داشت، نتوانست به نسخه های بعدی ارتقا یابد. در ادامه، مجمع ذخائر اسلامی، ارتباط با موسسات علمی و فرهنگی، کتابخانه ها و دانشگاه ها را تجربه کرد. حاصل این ارتباط، تحقیق و تولید دهها اثر در قالب کتاب و پژوهش بوده که پاره ای از آنها را می توان در حد طرحهای ملی قلمداد نمود. سرپرست این مرکز، با امکاناتی محدود، یکه و تنها ولی با عزمی راسخ، بار سنگین سفر و خطرات آن را بر دوش کشیده به کتابخانه های واجد نسخه های خطی و متون کهن در داخل ایران و خارج آن، سرزده و از روی کتابهای ارزشمند ولی پوسیده و خسته، نسخه دیجیتالی تهیه نمود و لبخند جاودانگی این آثار را تجربه کرد. حاصل این تجربه، تهیه بانک بزرگ دیجیتالی متون کهن، بالغ بر یکصد هزار نسخه خطی، چاپ سنگی، چاپ قدیمی و نوادر، مجلات و روزنامه های قدیمی، اسناد و اوراق تاریخی در قالب بیش از سه میلیون برگ می باشد.  

طرح تدوین و انتشار «معرفی میراث مخطوط» که به تألیف و چاپ فهارس نسخه های خطی و اسناد اختصاص یافته، با حمایت مستقیم موسس مجمع، علامه اشکوری، آغازیده و با استقامت سرپرست مجمع، سید صادق حسینی اشکوری، ادامه یافت. وی توانست در سالهای 81، 83 و 85 شمسی (2002، 2004 و 2006 م) لوح تقدیر از بزرگداشت حامیان نسخ خطی که از سوی کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران برگزار می شد دریافت کند. مجموعه فهارس منتشره گرچه کاستی هایی دارد، ولی اکنون به حدی رشد و بالندگی یافته که اکنون مورد استقبال گسترده نهادهای علمی ایران و خارج قرار گرفته است. این طرح در کنار دیگر فعالیتها، سبب شد مجمع ذخائر اسلامی در سال 2006 م نامزد جایزه جهانی یونسکو با عنوان «جیکجی» شود.

علاوه بر این، در عرصه فعالیت های بین المللی، مجمع ذخائر اسلامی در سال 2007 م در سومین کنفرانس نسخه های خطی اسلامی در دانشگاه کمبریج (انگلستان) شرکت نموده و به معرفی مجمع و فعالیت های آن خصوصا فعالیت در عرصه کتابخانه دیجیتالی پرداخت. همکاری مشترک با موسسه اسکریپتورا در بروکسل (بلژیک) علاوه بر ایجاد نمایندگی مجمع در بروکسل به چاپ مشترک سه کتاب در حوزه فلسفه اسلامی از دیدگاه غرب انجامید. در سالهای گذشته، ترجمه متون اسلامی به زبانهای مسلمانان جهان از جمله زبان بنگالی در دستور کار مجمع قرار گرفته، نمایندگی مجمع در هندوستان و افعانستان نیز سبب ترویج زبان و فرهنگ فارسی و تقویت روابط فرهنگی کشورهای منطقه شده است. ضرورت حفظ و احیای نسخه های خطی، سبب تاسیس کلاسهای آموزشی با عنوان «مدرسه مخطوطات» شد. اساتید مجرب در رشته های مرتبط با نسخه های خطی و اسناد به این مدرسه دعوت شده و به تدریس و کارآموزی پرداختند. اکنون دانشجویان این مدرسه، به فهرستنگاری نسخه های خطی و اسناد اشتغال یافته و امید است در آینده ای نزدیک شاهد کارآیی بیشتری در این مجموعه باشیم. از طرح های مهم انجام شده در این موسسه، بازخوانی اسناد موقوفات است که مهمترین آنها اسناد موقوفات اصفهان در قالب دوازده جلد بوده که با همکاری اداره اوقاف اصفهان بچاپ رسید. عنایت به سنگ نوشته های اسلامی (کتیبه های ابنیهء اسلامی، سنگ مزارات و ...) به خلق آثار مهمی در شناسایی مزارات هند، پاکستان، افغانستان و ایران انجامید. یکی از مجموعه های منتشره ( گنجینه های خطی ) است.

مجموعه ای از کتابهای مختلف در موضوعاتی چون پزشکی، نجوم، جغرافیا، شعر، ادب، فقه، فلسفه، اعتقادات و غیره که از سال 1388 شمسی آغاز شده و هر روز به غنای آن افزوده می شود. احساس نیاز به گسترشِ مباحث تاریخ علم، تاریخ شفاهی و تدریس آموزشهای مرتبط با موضوعاتی همچون نسخه های خطی، اسناد و مرمت و نیز تهیه بانکهای علمی، منجر به تأسیس مؤسسه ای مستقل به نام مؤسسه تاریخ علم و فرهنگ در سال 1389 شد که در کنار مجمع ذخائر اسلامی، مکمل فعالیتهای آن به صورت رسمی باشد. علاوه بر فعالیتهای ذکر شده، انجمن ادبی اردیبهشت نیز که شبهای دوشنبه برگزار می شود، در مجموعه فعالیتهای مؤسسه تاریخ علم و فرهنگ عملی گردید؛ محفلی برای گرد آمدن اهل شعر و ادب، و مبادله اندیشه ها. نتایج علمی حاصل از این محفل ادبی نیز در آینده منتشر خواهد شد. همچنین مجمع ذخائر اسلامی با همکاری مؤسسه تاریخ علم و فرهنگ سعی در تهیه و انتشار متون آموزشی در حوزه نسخه های خطی و اسنا د دارد. بعضی از این متون، اکنون منتشر شده است.

اکنون، اهتمام مجمع ذخائر اسلامی، به توسعه دو مجموعه (معرفی میراث مخطوط) و (گنجینه های خطی) و توسعه فضای مجازی برای ارتباط هر چه بیشتر با مخاطبان، معطوف گشته است. در حال حاضر، علاقمندان پژوهش بر روی نسخه های خطی و متون کهن، برای دستیابی به نسخه مورد نظر می توانند به بانک دیجیتالی مجمع ذخائر اسلامی و سایت WWW.ZAKHAIR.NET امیدوار باشند. مجمع ذخائر اسلامی به صورت حضوری، تلفنی و اینترنتی پاسخگوی سوالات محققان و علاقمندان به متون کهن در ایران اسلامی و خارج از مرزهای جغرافیایی آن نمی باشد.

فهرست موضوعی  

فهرست کتب منتشره درسال 90 – 91 منشورات مجمع ذخائر اسلامى ـ 

قم ، ايران تا مهرماه 1391 خورشیدی  

أموزشی

1. خط نسخ ( متون آموزشى مدرسه مخطوطات ، ش 2 ) ؛ سيد جعفر حجت كشفى ، زبان : فارسى ( قيمت : 000/2 تومان ) 2. مركب خوشنويسى ( متون آموزشى مدرسه مخطوطات ، ش 1)؛ سيد جعفر حجت كشفى ، زبان : فارسى ( قيمت : 000/2 تومان ) 3. تحفة الملوک، اوحدى مراغى ، مقدمه وتصحيح : يوسف بيگ باباپور، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/4 تومان ) ؛ (ديجيتال 200/1 تومان )   ادب 4. شرح القصيدة الحجية، علامه سيد علی ميبدی،تصحيح : سيد محمدرضی اشکوری، زبان : عربی (قيمت كتاب 000/7 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/3 تومان ) 5. معيار الاشعار، علم الهدی محمد بن محسن فيض کاشانی، مقدمه وتصحيح : زهرا ارگانی بر اساس نسخه خط مؤلف، زبان: فارسى (قيمت كتاب 000/12 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/5تومان ) 6. بر خوان آرزو ، ( نظريه‏هاى ادبى و زبان‏شناختى سراج‏الدين على‏خان آرزو ) ، مهدي رحيم‏پور ، زبان : فارسي  ( قيمت کتاب : 000/14)   اسناد 7. (73) اسناد خاندان سيد تومان بن عزيز آل ابى هلاله (نجف اشرف ـ عراق) / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى و عربى (قيمت كتاب با سى‌دى 000/16 تومان ) 8. اسناد مفتيان بخارا بر اساس مجموعه شخصىِ سيد صادق حسينى اشكورى/ محمدعلى باقرزاده ، زبان : فارسى (میراث مخطوط:68)  ( قيمت كتاب با سى‏دى 000/15 تومان ) 9. اسناد صمدخان شجاع الدوله (از چهره های تأثيرگذار در مشروطيت آذربايجان)/ مسعود غلاميه ويوسف بيگ باباپور، زبان: فارسى(میراث مخطوط:76)   ( قيمت كتاب 000/15 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/7 تومان ) 10. اسناد وقف نامه‌هاى نسخه‌هاى خطى (بر مبناى نسخه‌هاى خطى كتابخانه‌هاى قم )، سيد صادق حسينى اشكورى ، زبان : فارسى(میراث مخطوط:74) (قيمت كتاب با سی دی 000/25 تومان ) 11. فهرست اسناد تاريخى روستاى چينيجان (رودسر ـ گيلان) / دكتر منوچهر ستوده وعلى اميرى، زبان : فارسى(میراث مخطوط:57)  (قيمت كتاب با سى‌دى 000/ 14 تومان ) 12. فهرست اسناد تاريخى روستاى مالفجان (سياهكل ـ گيلان ) / دكتر منوچهر ستوده وعلى اميرى، زبان : فارسى(میراث مخطوط:58)  (قيمت كتاب با سى‌دى 000/ 14 تومان ) 13. فهرست مرقعات وآلبوم‌هاى عكس كتابخانه ملى ملك (تهران ـ ايران) / سعيد خوددارى نايينى، زبان : فارسى(میراث مخطوط:45)  (قيمت كتاب 000/5 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/2 تومان ) 14. مراسلات تجاری ميرزا عبدالله خان تاجر آشيانی (عطائي) (آشتيان ـ ايران ) / اسدالله عبدلی آشتيانی، زبان : فارسى(میراث مخطوط:75)  (قيمت كتاب 000/14 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/8 تومان ) 15. مراغه در مطبوعات قاجار ؛ مسعود غلاميه و يوسف بيگ باباپور ، زبان : فارسى  ( قيمت كتاب : 000/8 تومان )   اعتقادات وكلام 16. عصمة العقائد من أخطائها (شرح التجريد خواجه طوسى ) (ج 3)؛ شيخ غلام حسنين شعبانى ، زبان : عربى (قيمت كتاب 000/7 تومان ) ؛ (ديجيتال دوره 000/2 تومان ) 17. المنهج القويم فی تفضيل علی امير المؤمنين، شيخ عبدالرضا حلی بصری/ تحقيق محمد حسن ارگانی بهبهانی، زبان : عربى (قيمت كتاب 000/12 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/4 تومان )  

باستانى وكتيبه‌ها 18.  مزارات ، سنگ نوشته‌ها واسناد مراغهÈ، يوسف بيگ باباپور، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/6 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/5 تومان )   پزشكى 19.  ترجمه تقويم الابدانِ ابن جزله ، ترجمه سپهسالار بن على بن عبداللّه‏ ( چاپ عكسى از روى نسخه مجلس ) ، به كوشش : يوسف بيگ باباپور ، زبان : فارسى، ( قيمت كتاب 000/25 تومان ) 20. تقويم الابدان، ابن جزله بغدادى ، (چاپ عكسى از روى نسخه كهن كتابخانه مجلس )، زبان : عربى (قيمت كتاب 000/14 تومان)؛ (ديجيتال 000/7 تومان ) 21. شرح رساله ذهبيه، زين الدين بن حسين کلاتی، تصحيح : حميده حجازی و يوسف بيگ باباپور، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/8 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/4 تومان ) 22. شش رساله كهن پزشكى ، تصحيح : يوسف بيگ باباپور، زبان: فارسى وعربى (قيمت كتاب 500/4 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/2 تومان ) 23. شفاء الاسقام ؛ عبدالرزاق طبيب كرمانى ، تصحيح : يوسف بيگ باباپور ، زبان : فارسى  (000/6 تومان ) ؛ (ديجيتال 500/2 تومان ) 24. علم ابدان (مختصر در طب) ، علی نقی بن محمد حسن (قاجاری)، تصحيح : ژيلا درخشان فرد، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/14 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/7 تومان ) 25. مجموعه ده رساله پزشكي ، به كوشش يوسف بيگ باباپور ، زبان : فارسي و عربي ( قيمت : 000/22 تومان )   تاريخ وسيره 26. ايران ، اسلام ، انقلاب (كتابهاى نگاشته شده به زبانهاى فارسى وعربى وكردى در سوئد)؛ ناصر سنجرى ، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/3تومان ) ؛ (ديجيتال 500/1 تومان ) 27. تاريخ عكاسى در مراغه، يوسف بيگ باباپور ومسعود غلاميه، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/4 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/3 تومان ) 28. تجليل از حاميان نسخ خطى در ايران (1379 ـ 1389)، دكتر على صادق زاده وايقان واعظم نجفقلى‌نژاد، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/5 تومان ) ؛ (ديجيتال 500/1 تومان ) 29. جهان ايرانى وآيين شهريارى در سپيدمان عصر اسلامى ، محمد كريمى زنجانى اصل ، زبان : فارسى (آماده چاپ ) 30. حقيقة الاخبار فى احوال آل قاجار، ترجمه فارسى از محمدحسين فروغى مورخ دوره ناصرى ، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/4 تومان ) ؛ (ديجيتال 500/1 تومان )  

جغرافيا 31. انس المهج و حدائق الفرج؛ ابن ادريس قرطبى معروف به شريف ادريسى ، از جغرافيدانان سده 6 هجرى ، زبان : عربى (قيمت كتاب 000/40 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/25 تومان )   حساب = رجوع شود به : هندسه   حكايت 32. بر شانه‌هاى زخمى ايل، محمود عطائى ، زبان : فارسى (قيمت كتاب 500/2 تومان ) ؛ (ديجيتال 500/1 تومان )   شرح حال وتذكره 33. تذكره لطائف الخيال (از تذكره‌هاى مفصّل عهد صفوى ، اثر ملا شاه محمد دارابى اصطهباناتى)؛ تصحيح يوسف بيگ باباپور، زبان : فارسى ، (قيمت کتاب دوره دو جلدى 000/32 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/15 تومان ) 34. تذکره علمای هند (تحفة الفضلا فی تراجم الکملا)، محمد عبدالشکور ريوانی، تصحيح : يوسف بيگ باباپور، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/20 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/8 تومان ) 35. ابوالقاسم زهراوی مؤسس علم جراحی در دوره اسلامی, زهير حميدان، ترجمه : دکتر عيوض هوشيار ويوسف بيگ باباپور، زبان: فارسی (قيمت كتاب 000/10 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/4 تومان ) شعر 36. حيرت آينه (گزيده غزليات بيدل دهلوى )، به كوشش طغرل طهماسبى ويوسف بيگ باباپور، زبان : فارسى (قيمت كتاب 500/5 تومان) ؛ (ديجيتال 000/2 تومان ) 37. رباعيات عمر خيام (1100 رباعى بر اساس نسخه كتابستان هند)، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/5 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/2 تومان ) 38. زندگى نامه واشعار مير سيّد محمّد كشفى، به كوشش : سيد جعفر حجت كشفى ، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/2 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/1 تومان )  

علوم خاصّ 39. جواهر نامه (در خواص سنگها، تلخيص تنسوخ نامه ايلخانى )، به كوشش يوسف بيگ باباپور، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/3 تومان ) ؛ (ديجيتال 500/1 تومان ) 40. عجائب المخلوقات وغرائب الموجودات، زکر يا بن محمد کمونی قزوينی، تصحيح يوسف بيگ باباپور ومسعود غلاميه، زبان: فارسى، (قيمت كتاب 000/30 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/8 تومان )   فرهنگ لغت 41. فرهنگ تلميحات، دكتر فرزانه اعظم لطفى ، زبان : هندى اردو به فارسى(قيمت كتاب 500/12 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/5 تومان ) 42. فرهنگ زيب اللغات (اردو ـ فارسى )، دكتر زيب النساء عليخان ودكتر على بيات (قيمت کتاب 000/40 تومان، ديجيتال 000/6 تومان) 43. فرهنگ لغات واصطلاحات عاميانه داراب، سيد عبدالعلى پدرام ، زبان : فارسى (دارابى ) (قيمت كتاب 000/4 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/2 تومان)   فلسفه 44. حاشية الباغنوى على شرح حكمة العين (همراه با حواشى ميرسيد شريف جرجانى ، آقا رضي وآقا جمال خوانسارى)، ميرزا حبيب الله باغنوى شيرازى ، تحقيق دكتر على يساولى ، زبان : عربى(قيمت كتاب 000/8 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/2 تومان ) 45. القول الطيب (بحوث فى الكلام والفلسفة )؛ جاسم خضر، زبان : عربى(قيمت كتاب 000/3 تومان ) ؛ (ديجيتال 500/1 تومان ) 46. عقل از منظر آيات و روايات, تأليف : سيد محمدرضی حسينی اشکوری، زبان : فارسی (قيمت كتاب 000/7 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/3 تومان)  

فهارس نسخه ­های خطی 47. فهرست مختصر نسخه‌هاى عكسى پزشكى در كتابخانه كويت (به انضمام آلبوم تصاوير مهمترين نسخه‌هاى پزشكى كتابخانه‌هاى جهان) (كويت ) / يوسف بيگ باباپور، زبان : فارسى(میراث مخطوط:62) (قيمت كتاب 000/20 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/4 تومان ) 48. فهرست نسخه‌هاى چاپ سنگى كتابخانه مركزى ومركز اسناد دانشگاه اصفهان (اصفهان ـ ايران ) / سيد محمدرضا اشكورى (آصف‌آگاه )، زبان : فارسى (میراث مخطوط:47) (قيمت كتاب 000/20 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/8 تومان ) 49. فهرست نسخه‌هاى خطى فارسى كتابخانه حسن پاشا (چُروم ـ تركيه ) / سيد محمدتقى حسينى، زبان : فارسى(میراث مخطوط:61) (قيمت كتاب 000/15 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/3 تومان ) 50. فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه پرفسور على نيهات تَرْلان (استانبول ـ تركيه ) / سيد محمدتقى حسينى، زبان : فارسى(میراث مخطوط:48) (قيمت كتاب 000/16 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/3 تومان ) 51. فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه چشمه رحمت (غازى پور ـ هندوستان ) / سيد صادق اشكورى، زبان : فارسى(میراث مخطوط:129) (قيمت كتاب 000/20 تومان ) ؛ (ديجيتال 500/2 تومان ) 52. فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه سيد صادق حسينى اشكورى (قم ـ ايران ) / يوسف بيگ باباپور، دفتر اول ، زبان : فارسى(میراث مخطوط:56) ( (قيمت كتاب با سی دی000/25 تومان ) 53. فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مركزى ومركز اسناد دانشگاه اصفهان (اصفهان ـ ايران ) ، دفتر 4 / سيد جعفر اشكورى، زبان : فارسى(میراث مخطوط:119) (قيمت كتاب 000/7 تومان ) ؛ (ديجيتال 500/3 تومان ) 54. فهرست نسخه‌هاى خطى واسناد موزه مردم‌شناسى (اردكان ـ ايران ) / سيد محمد موسوى نژاد، زبان : فارسى(میراث مخطوط:87) (قيمت كتاب با سی دی 000/12 تومان ) 55. فهرس مكتبة الشيخ سليمان آل سليمان البياضى العاملى (صور ـ لبنان ) / محمد تقى فقيه، زبان : عربى(میراث مخطوط:133) (قيمت كتاب 000/6 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/3 تومان )  

كليات / كتابشناسى 56. جنگ انجمن فهرست نگاران نسخه‌هاى خطى (3)، به كوشش اعضاى انجمن ، زبان : فارسى (قيمت كتاب: 000/14 تومان)؛ ( ديجيتال 000/4 تومان ) 57. دائرة المعارف نويسندگان ايرانى در سوئد؛ مانا آقائى ، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/5 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/3 تومان ) 58. ذيل كشف الظنون؛ شيخ آقا بزرگ تهرانى (همراه با چاپ عكسى مولد النبى (ص) به خط حاجى خليفه مؤلف كشف الظنون)، زبان  : فارسى (قيمت كتاب همراه با سی دی 000/8 تومان )    

میراث قطبشاهی 59. رسائل فلسفى نظام الدين احمد گيلانى (حدوث العالم ، شرح كلمة الاسلام ، العقل الفعال ، منافع موت ، كائنات جو ورعد وبرق وصاعقه )، (از مجموعه ميراث قطبشاهى ؛ 1)، نظام الدين احمد گيلانى (م پس از 1071ق )، تحقيق آزاده كرباسيان ومحمد كريمى زنجانى اصل ، زبان : فارسى، (قيمت کتاب 000/12 تومان) 60. بهرام نامه (آسمان هشتم : چهارمين مثنوى از خمسه ميرجمله)، (از مجموعه ميراث قطبشاهى ؛ 3)، محمد روح الامين اصفهانى (م 1047ق )، تحقيق گلاله هنرى ، زبان : فارسى ، (قيمت کتاب 000/12 تومان) 61. ليلى ومجنون (سوّمين مثنوى از خمسه ميرجمله )، (از مجموعه ميراث قطبشاهى ؛ 2)، محمد روح الامين اصفهانى (م 1047ق )، تحقيق اشتفان پُپ ، زبان : فارسى ، (قيمت کتاب 000/12 تومان ) 62. الحرارة الغريزية ، (از مجموعه ميراث قطبشاهى ؛ 4)، نظام الدين احمد گيلانى (م پس از 1071ق )، تحقيق حكيم سيد ظلّ الرحمن، زبان : عربى، (قيمت کتاب 000/9 تومان)  

نجوم 63. زيج ايلخانى ، (نسخه برگردان ، اثر خواجه نصيرالدين طوسى)، با مقدمه يوسف بيگ باباپور، زبان : عربى(قيمت كتاب 000/19 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/5 تومان ) 64. صنعة آلات الرصد، نظام الدين عبدالعلی بيرجندی، نسخه برگردان از خط مؤلف, مقدمه : فريد قاسملو و يوسف بيگ باباپور، زبان : عربى (قيمت كتاب 000/20 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/10 تومان ) 65. شرح بيست باب در معرفت اسطرلاب (شرح بيست باب خواجه نصيرالدين طوسی)، نظام الدين عبدالعلی بيرجندی، نسخه برگردان از خط مؤلف, مقدمه : فريد قاسملو و يوسف بيگ باباپور، زبان : عربى (قيمت كتاب 000/25 تومان ) ؛ (ديجيتال 000/13 تومان )  

هندسه وحساب 66. خلاصة الحساب، شيخ بهائى ، تصحيح يوسف بيگ‌باباپور ومهدى طالعى ، زبان : فارسى (قيمت كتاب 000/5 تومان ) ؛ (ديجيتال 500/1 تومان )  

تجدید چاپ شده در سال 1391 خورشیدی: *. فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشگاه اصفهان ج 1، قیمت 000/15 تومان *. فهرست نسخه های خطی کتابخاه سید احمد روضاتی، قیمت 000/8 تومان *. فرهنگ اردو فارسی زیب اللغات، قیمت 000/40 تومان *. خواص الاشیاء، قیمت 000/4 تومان

در راستاى انتشار :   ** .

ادبيات وقف‏نامه‏هاى ايران بر اساس وقف نامه‏هاى استان اصفهان ، سيد سعيد حسينى كوپائى ، زبان : فارسى ( آماده چاپ) ** . اسناد اجتماعى در روستاى كيارمش ( رحيم‏آباد اشكور ) / سيد صادق اشكورى ، زبان : فارسى ( قيمت كتاب با سى‏دى 000/12 تومان ) ( آماده چاپ ) ** . كتيبه‏هاى اسلامى سوريه ( سنگ نوشته‏ها ، سنگ مزارها و صندوقچه‏هاى قبور ) ، احمد خامه‏يار ، زبان : فارسى ( آماده چاپ )  ** . آسيب‏شناسى دينى ( مردم‏فريبى ) ؛ دكتر محمد ناصرى ، زبان : فارسى ( آماده چاپ ) ** . حكيم استهبان ( شرح حال وآثار ملا شاه محمد دارابى اصطهباناتى) ؛ سيّد صادق حسينى اشكورى با همكارى محمدرضا فرزانه ، زبان : فارسى ( آماده چاپ ) ** . سراج السالكين ، به خط استاد احمد نيريزى ( نسخه دانشگاه اصفهان ) ، به كوشش سيد صادق حسينى اشكورى ، زبان : فارسى ( آماده چاپ ) ** . مجموعه چشم پزشكى قاهره ، بر اساس نسخه تيمورپاشا ( نسخه برگردان ) ، به كوشش يوسف بيگ باباپور ، زبان : عربى ( آماده چاپ ) ** . المهذب فى الكحل المجرب ، ابوالحسن علاء الدين بن ابى الحزم قرشى ( ابن نفيس ) ، به كوشش : يوسف بيگ باباپور و مسعود غلاميه ، زبان : عربى ( آماده چاپ ) ** . لب العلاج فى الطب ، محمدكاظم فتحانى كاشانى ( عصر صفوى ) ، به كوشش : يوسف بيگ باباپور ومسعود غلاميه، زبان: فارسي ( آماده چاپ ) ** . مركبات طبى ، اسداللّه‏ همايون ( قاجارى ) ، به كوشش : يوسف بيگ باباپور و مسعود غلاميه ، زبان : فارسى ( آماده چاپ) ** . المهذب فى الكحل المجرب ، ابوالحسن علاء الدين بن ابى الحزم قرشى ( ابن نفيس ) ، به كوشش : يوسف بيگ باباپور و مسعود غلاميه ، زبان : عربى ( آماده چاپ ) ** . تحفة الصفوة فى احكام الحبوة ، علامه شيخ عبداللّه‏ مامقانى، به كوشش : سيد صادق حسينى اشكورى ، زبان : عربى ( آماده چاپ ) ** . غاية السؤول فى انتصاف المهر بموت احد الزوجين قبل الدخول ، علامه شيخ عبداللّه‏ مامقانى ، به كوشش : سيد صادق حسينى اشكورى ، زبان : عربى ( آماده چاپ ) ** . سجدة الشكر ، علامه سيد على ميبدى ، تصحيح : سيد محمدرضى حسينى اشكورى ، زبان : عربى ( آماده چاپ ) ** . الاستخارة ، علامه سيد على ميبدى ، تصحيح : سيد محمدرضى حسينى اشكورى ، زبان : عربى ( آماده چاپ )

اسامي الفبايي شاعران در تذكره لطايف الخيال

---

لطايف الخيال دارابي اصطهباناتي بر اساس نسخه منحصر بفرد آن در ايران متعلق به كتابخانه ملك، كه در دو جلد به تصحيح يوسف بيگ‌باباپور در سال 1391 در مجمع ذخائر اسلامي در قم منتشر شده، اسامي شاعران مندرج در آن به قرار زير است:

فهرست الفبایی شعرا، (همراه با شماره جلد و صفحه):

[...] 524 /1
اُمی نهاوندی 489 /1
ابن یمین 377 /2
ابواسحاق اطعمه 226 /1
ابوالبقا 490 /2
ابوالوفای تبریزی 138 /2
ابوالوفای شوشتری 138 /2
ابوعلی بن سینا 466 /2
اثیر اخسیکتی 481 /2
اثیر اومانی 81 /2
اختری یزدی 219 /2
ادیب 463 /2
ازرقی 486 /2
اشرف تخلّص میرزا مخدوم 224 /1
اشرف تخلص معین‌الدین 462 /2
اعزلو بیگ 225 /1
اقدسی مشهدی 344 /2
امامی هروی 364 /2
امتی تربتی 385 /2
امیرخسرو دهلوی 495 /2
امینا 554 /2
انسی ذوالقدر حسن بیگ 509 /1
انسی شاملو 513 /1
انوری 375 /2
انیسی شاملو 511 /1
اوحدالدین کرمانی 256 /2
اوحدی مراغه 75 /2
اهلی خراسانی 445 /2
آخوند مولانا عبدالرشید شوشتری 126 /2
آصفی 446 /2
بابافغانی 112 /1
باقرای عصار شیرازی 226 /1
باقی نهاوندی 489 /1
بدر جاجرمی 383 /2
بدر شاشی 384 /2
بدرالدین محمد بن اسعد شوشتری 130 /2
برادر زمان سلطان 522 /1
بیانی تخلّص مولانا عبدالله 226 /2
پرتوی شیرازی 189 /1
پسر میرزاجانی 521 /1
پور فریدون فسوی 240 /1
پیامی عاملی 555 /2
تاج‌الدین سرخس 444 /2
تسلّی شیرازی 216 /1
تقی الدین محمد شوشتری 130 /2
تقی‌الدین محمّد البلیانی 227 /1
جلال عضدی 217 /2
جمال‌الدین عبدالرزاق 248 /1
جنونی قندهاری 451 /2
چلبی ولد حاجی صالح محمد مشهدی 340 /2
حُسینی صراف اصفهانی 393 /1
حاجی محمد جان قدسی 326 /2
حالتی تخلص قاسم بیگ 48 /2
حزنی اصفهانی 337 /1
حسن بیگ رفیع 514 /1
حسن دهلوی 510 /2
حسن غزنوی 517 /2
حضرت صاحبقرانی شاه عباس ثانی 25 /2
حکیم ابوالفتح گیلانی 147 /2
حکیم ابوالفرج 521 /2
حکیم ابوطالب تبریزی 37 /2
حکیم جیومحمد حسین گیلانی 155 /2
حکیم رکنا مسیح و رکنی 526 /1
حکیم سوزنی 465 /2
حکیم شرف‌الدین حسن شفایی 272 /1
حکیم صدرالدین محمد، متخلّص به الهی کاشی 525 /1
حکیم فغفور لاهجی 148 /2
حکیم ملا میرزا جان 154 /2
حیاتی گیلانی 148 /2
خاقانی شروانی 68 /2
خروشی تخلص حسن بیگ 58 /2
خصالی هروی 363 /2
خضری لاری 239 /1
خواجگی شریف استرآبادی 216 /2
خواجو کرمانی 261 /2
خواجه افضل شوشتری 132 /2
خواجه بهاءالدین نقشبند 486 /2
خواجه حسین ثنایی مشهدی 332 /2
خواجه شمس الدین محمّد حافظ 1 /1
خواجه محمد همّت گیلانی 155 /2
خیالی اصفهانی 404 /1
خیام نیشابوری 301 /2
داعی اصفهانی 393 /1
دبیری ذوالقدر 510 /1
ذوقی اردستانی 441 /1
رازی شوشتری 139 /2
رافو 554 /2
رای منوهر 543 /2
رزمی رومی 553 /2
رشید وطواط 440 /2
رضا تخلّص محمدرضا 50 /2
رضی اصفهانی 406 /1
رفیع‌الدین لنبانی 260 /1
روحانی شیرازی 192 /1
رودکی 463 /2
زلالی خوانساری 443 /1
زمانی یزدی 220 /2
سام میرزا 26 /2
سخی کرمانی 267 /2
سنائی غزنوی 516 /2
سهیلی 520 /1
سیّد علی قتالی لاری 241 /1
سید حسینی 351 /2
سید نسیمی شیرازی 187 /1
سیف الدین علی 483 /2
شانی تکلّو 491 /1
شاه اسماعیل ـ انار الله برهانه 21 /2
شاه باقرای مشهدی تخلص 349 /2
شاه صفی الصفوی الموسوی الحسینی 24 /2
شاه طهماسب بهادرخان 22 /2
شاه عباس حیدر حسینی بهادرخان 23 /2
شاه فتح الله 241 /1
شاه قاسم انوار 366 /2
شاهزاده داراشکوه 544 /2
شاه‌سبحان لاری 243 /1
شاهی سبزواری 281 /2
شرف الدین شفر اصفهانی 263 /1
شرف زرد تبریزی 52 /2
شرف‌الدین علی 226 /2
شریف تبریزی 52 /2
شریف تخلّص 216 /1
شعوری مشهدی 335 /2
شیخ ابوسعید ابوالخیر 392 /2
شیخ آذری 380 /2
شیخ بهاءالدین محمّد 282 /1
شیخ صفی ـ عليه الرحمة والغفران 20 /2
شیخ عراقی 265 /1
شیخ عطار ـ عليه‌الرحمه 292 /2
شیخ علی نقی کمره 431 /1
شیخ فیضی 522 /2
شیخ مصلح‌الدین سعدی فارسی 25 /1
شیخ نجم‌الدین کُبرا 290 /2
شیخ نظامی گنجه‌ای 61 /2
شیدا هندی 542 /2
صادقا ولد شیخ شهودی رمال اصفهان 426 /1
صادقا ولد شیخ مؤمن ذاکر اصفهانی است 426 /1
صادقی‌بیگ نقّاش 343 /1
صالحی تخلص محمد میرک 386 /2
صبری روزبهان 339 /1
صبوری زرگر تبریزی 54 /2
صدرالدین نیشابوری 290 /2
ضمیری اصفهانی 271 /1
ضیاءالدین فارس 475 /2
طالبای آملی 161 /2
طاهری عطار مشهدی 325 /2
طاهری نامانی 435 /1
طبعی سیستانی 453 /2
طغرای مشهدی 343 /2
طفیلی لاهجی 148 /2
طوسی مشهدی 347 /2
طوفی تبریزی 55 /2
ظهوری تُرشیزی 394 /2
ظهیر فاریابی 390 /2
عارف‌الحی اصفهانی 403 /1
عایشة مقریه 245 /1
عبدالرّسول 490 /2
عبدالنبی خلف الصدق مولانا محمدامین مستغنی 490 /2
عبید زاکانی 387 /2
عتابی تکلّو 493 /1
عتابی نجفی 555 /2
عجزی تبریزی 38 /2
عزّتی تخلص میرزا جان بیگ 507 /1
عزّی فیروزآبادی 241 /1
عسجدی 479 /2
عصمت بخاری 456 /2
عمعق بخاری 455 /2
عنایت الله 494 /2
عنصری 484 /2
عیشی شوشتر 142 /2
غریبی کازرونی 244 /1
غزالی مشهدی 348 /2
غزالی نیشابوری 318 /2
غضایری 482 /2
غلام علی 494 /2
غیاث الدین خان مشهدی 339 /2
غیاثا حلوایی شیرازی 193 /1
غیرتی شیرازی 157 /1
فارغ تخلص چلبی بیگ تبریزی 39 /2
فارغی استرآبادی 215 /2
فدایی لاهجی 144 /2
فرخی 477 /2
فرقتی ابوتراب بیگ 496 /1
فریبی زرکش 393 /1
فزونی سبزواری 282 /2
فسونی 505 /1
فصیحی تبریزی 41 /2
فصیحی هروی 355 /2
فضلی جرفادقانی 436 /1
فضولی بغدادی 521 /1
فکاری هروی 388 /2
فکری اصفهانی 340 /1
فلکی شروانی 71 /2
فیض‌الحق 493 /2
فیضی 440 /2
فیضی تربتی 441 /2
قاسم خان تبریزی 47 /2
قاسم خان کرمانی 272 /2
قاسم و قاسمی اسم تخلّص شیخ ابوالقاسم 232 /1
قاسمی اردستانی 442 /1
قاضی نجم‌الدین علی شوشتری 131 /2
قبیلان جغتایی ترک 521 /1
قدری شیرازی 193 /1
قدسی کربلایی 556 /2
قراری گیلانی 151 /2
قسمی افشار 506 /1
قطران اجلی 478 /2
قمری تخلص سراج الدین 267 /1
قوسی شوشتری 140 /2
قیدی شیرازی 189 /1
قیدی کرمانی 267 /2
کاتبی نیشابوری 283 /2
کامل تخلص مولانا ملک سعید 490 /1
کامی سبزواری 278 /2
کلامی اصفهانی 342 /1
کمال خجند 468 /2
کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی 249 /1
کمالی سبزواری 280 /2
گرامی 543 /2
گلخنی 372 /2
لامعی 439 /2
لسانی شیرازی 197 /1
لطف‌الله نیشابوری 317 /2
لطفی شیرازی 191 /1
لطیف اصفهانی 344 /1
مانی اصفهانی 402 /1
مجد همگر فارسی 185 /1
مجرّد شیرازی 127 /1
مجرم شاملو 514 /1
مجیر بیلقانی 73 /2
محمد بن محمد عارف شیرازی 538 /1
محمد صالح صوفی تبریزی 59 /2
محمد مؤمن بیگ 520 /1
محمدحسین کاشانی پسر حکیم رکنا 530 /1
محمدصادق مسکر گیلانی 157 /2
مختار غزنوی 518 /2
مرتضی قلی بیگ تبریزی 59 /2
مسیب خان تکلّو 494 /1
مشهور تخلص زمانای حناتراش 45 /2
مطهّر 540 /2
مظهری 541 /2
معزّی لنبانی 258 /1
مغربی تبریزی 33 /2
مقیمای احسان مشهدی 336 /2
مکتبی شیرازی 160 /1
ملا احسنی گیلانی 154 /2

ملا تایب 156 /2

---

كاتب چلبي: حاجي خليفه، صاحب كشف الظنون

كتابشناس بزرگ ترك عثماني: كاتب چلبي و آثارش

یوسف بیگ‌باباپور

حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله ایکنجی، دانشمند، تاریخنگار، مورخ، ادیب، زندگینامه نویس، جغرافی نگار، کتاب شناس و کتابنامه نویس سرشناس ترک مستعرب عثمانی در قرن یازدهم هجری است. نامش مصطفی و نام پدرش عبدالله بود.(Turk Ansiklopedisi.21/401؛ Karaalioglu.1/753؛ سبحانی: مجلۀ کتابداری، ص11؛ محدث، مقدمۀ تقویم التواریخ، ص10؛ زرکلی، 7/236) و برخی او را فیلسوف دانسته اند.(پورگشتال، 1/691) دو منبع خود نوشت زندگینامۀ او، مشتمل بر دو مرحله از زندگی وی است: بخش اوّل (تا 1035ق.) در پایان بخش اوّل کتابش به نام سُلَّم الوصول و بخش دوم (از 1038ق.) در پایان آخرین کتابش به نام میزان الحق؛ و در دیگر کتابهایش مانند فذلکه، جهان نما و کشف الظنون به مناسبتهایی، خاطراتی از حیات خود آورده است.(توفیق سبحانی، همانجا) طبق همین اطلاعات، کاتب چلبی به اعتبار دانش فراوان و درجۀ فضل و معلوماتش و نیز اشتغال به کتابت دفاتر سلطانی، در میان علمای عثمانی به «کاتب چَلَبی» و بین اهل دیوان، به «حاجی خلیفه» شهرت داشت؛(نلّینو، 74؛ Orhan.7/432) زیرا که در قرن نهم هجری این عنوان به معنای «سرور» به علما و فضلا اطلاق می شد.(نک: حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج 1، مقدمه، ص «ح») و به تعبیر برخی، به «فاضل قسطنطنی» موصوف است.(مدرس تبریزی، 5/10)

به گفتۀ مادرش، وی در ذیقعده 1017ق./1606م. در قسطنطنیّه (استانبول) به دنیا آمد.(حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج 1، مقدمه، ص «و»؛ برخی به اشتباه 1000ق، نک: سامی، 5/3806 و نیز 1004ق. دانسته اند، نک: قمی، 242) پدرش مردی دیندار و دانش دوست بود. وی ابتدا در «سرای» (دربار) خدمت می کرد و سپس وارد دیوان حرب و فوج سِلَی دار (سلاحدار) سپاه عثمانی شد.(Orhan.7/432) و مصطفی نیز در چهارده سالگی به یاری پدرش وارد فوج سلی دار شده و در ادارۀ «محاسبۀ آناطولی» در سمت منشی به کار حساب و سیاق پرداخت.(Orhan.6/432؛ شیخی محمد افندی، 1/ 262؛ د. اسلامیه، ذیل «حاجی خلیفه»)

مصطفی از پنج شش سالگی، نزد امام عیسی خلیفه قریمی(اهل شبه جزیرۀ کریمه1) در زادگاهش به تحصیل پرداخت.(Idem.4/760) و مقدّمات علوم (قرائت، تجوید و آداب نماز) را با نظارت پدرش فرا گرفت.(توفیق سبحانی، همانجا) و سپس نزد الیاس خوجه کتابهای تصریف و عوامل را خواند و از بوگری2 احمد چلبی خوشنویسی یاد گرفت و پیش زکریا علی ابراهیم افندی و نَفَس زاده به تعلّم پرداخت و قرآن را تا نیمه حفظ کرد.(Turk Ansiklopedisi. 21/401؛ Ozen. 3/85)

در سال 1033ق./1624م. هنگامی که سپاه عثمانی برای فرونشاندن عصیان ابازه پاشا از استانبول حرکت می کرد، مصطفی به همراه پدرش در معیّت آن سپاه بود.(شیخی محمد افندی، همانجا) و تا سال 1045ق./1636م. تقریباً پیوسته همراه لشکریان عثمانی در جنگهای مرزهای شرقی آناطولی بود که از آن جمله است: جنگهای عثمانی با ایران، لشکرکشی عثمانی ها به همدان در 1038 ق، محاصرۀ بغداد در 1040 ق، و جنگ سالهای 1043- 1045 ق. به فرماندهی سلطان مراد چهارم.(Turk Ansiklopedisi. 21/401) در بین این لشکرکشیها در سال 1035 ق. در راه بازگشت از بغداد پدرش در موصل درگذشت و مصطفی همراه یکی از بستگان پدرش به دیار بکر رفت و به خدمت ادارۀ «مقابله سواری» آنجا درآمد.(Orhan. 6/432) در سال 1038 ق. در استانبول، در جلسات درس شیخ محمد بن مصطفی بالیکسری، معروف به قاضی زاده، شرکت جست و سخت تحت تأثیر او قرار گرفت.(کوثری، 476؛ ثریا، 4/395) سپس به دمشق رفت و با علمای آن دیار به مناظره و مباحثه پرداخت و اوقات فراغت را در بازار کتابفروشان گذرانید و کتب بسیاری از آنجا خریداری نمود.(روحانی: کیهان اندیشه، ص93)

سایر استادان او اعرج مصطفی، کُرد عبدالله کِچی محمد، و ولی افندی از مشاهیر عصر بودند که مصطفی نزد آنان ادبیات السنۀ ثلاثه (ترکی، فارسی و عربی)، فقه، حدیث، تفسیر، و منطق آموخت و نزد دانشمندی فِلِمنکی (هلندی تبار) ریاضیات، جغرافیا، و سایر فنون را فراگرفت.(کحاله، 12/262؛ کوثری، 477-478؛ سامی، ج 5، ص 3806) و چون در وجود خود احساس مرض نمود، به تحصیل علم طب و معرفت حواس باطنی و اسماءالله مشغول گردید.(پورگشتال، 3/2335) او مدّتی در سلطنت مراد چهارم، عهده دار دفترخانۀ مهرداری شد (همان، ص1939) و سپس در زمان سلطان محمدرفیع از اجزای یکی از دفترخانه های مالیه گردید و در این فرصت رسالۀ دستورالعمل خویش را نگاشت.(همان، ص2225)

وی در 1039ق./ 1629م. در لشکرکشی خسرو پاشا، از امرای عثمانی، به مرزهای غربی ایران و محاصرۀ مجدد بغداد حضور داشت و از شهرهای همدان و بیستون در ایران دیدن کرد و مشاهدات خود را در آثارش جهان نما و فذلکه به تفصیل نوشت.(همان، ص2335؛ نیز: Uzuncarsili. 3(2)/539) و سپس به حلب رفت (کوثری، 476) و از آنجا در سال 1043 به هنگام قشلاق سپاه عثمانی به حج رفت (شیخی، 1/263؛ Hammer-Purgstall.6/46؛ Uzuncarsili، همانجا) و ضمن حج، از کتابخانه های آن دیار دیدن کرد (زرکلی، 7/236) و از این پس به «حاجی» ملقب شد.(پورگشتال، 3/2335؛ زیدان، 3/340)

در سال 1045 ق./1635م. به استانبول بازگشت و تا پایان عمر در آنجا ماند و در محضر استاد بزرگ خود، شیخ مصطفی افندی اَعرج (متوفی 1063) و چند تن دیگر به تکمیل فراگیری متون تفسیر و منطق و حکمت و ریاضیات و طب و غیره پرداخت و بقیۀ عمر را به مطالعه و تألیف و در صدر آنها تدوین کتاب شناسی مشهورش به نام کشف الظنون اختصاص داد.(Uzuncarsili، همانجا؛ شیخی، 1/262- 263؛ درویش: الموسوعه، 7/888)

بعد از معاودت به استانبول، از خویشاوندی ارثیۀ زیادی به او رسید که همه را صرف خرید کتاب کرد و در همان زمان ازدواج کرد.(Turk Ansiklopedisi. 21/401) حاجی خلیفه تدریس نیز می کرد، از جمله به فرزند خود و مولانا محمد بن احمد رومی کتاب شرح الکشّاف را در هندسه و الطریقه المحمدیه را در هیئت، درس می داد و قواعد استخراج تقویم را از زیج می آموخت.(Orhan. 6/433) در سال 1058 ق. به سبب تألیف تقویم التواریخ به سمت خلیفه دومی (معاون دومی) ترفیع داده شد (همان). او بیشتر آثارش را پس از این تاریخ تالیف کرد، از جمله ترجمه هایی از متون لاتینی به ترکی که به یاری شیخ محمد اخلاصی- مهتدی (مسیحی اسلام آورده) فرانسوی- انجام داد.(Idem.4/760) آثار او در سدۀ 11ق./17م. در تثبیت و تداوم هویت ادبیات نثر ترکی اهمیت بسزایی داشته است.(ووسینچ، 79؛ جی. شاو، 1/490) و حتی برخی وی را «در شمار پیشگامان رنسانس» و نیز «در ارتباط با سنت فلسفی شرق، یعنی تعلیمات ارسطویی» دانسته اند.(میکل، 1/474)

وی مدارج علمی را به شیوۀ متداول طی نکرد.(Wurm. 151) امّا سفرهای او در قلمرو عثمانی و ایران، زمینۀ خلق آثاری شد که بعضاً وی را به مقام رفیع دانش و تحقیق رساند. او در سفرهایش به عوامل عمدۀ انحطاط و عقب ماندگی جامعۀ عثمانی پی برد و چون تحوّل اجتماعی را در کشورش بعید می پنداشت، به تمدن مغرب زمین تمایل یافت و با برخی اروپاییان ساکن در استانبول (از جمله راهبی فرانسوی و نومسلمان) معاشرت نمود.(همان، صص156- 157، 162- 163) و اطلاعاتی از طرز حکومت و چگونگی وضع و اجرای قوانین جاری آن ممالک به دست آورد و به همین خاطر رسالۀ دستورالعمل خویش را برای حل معضلات اجتماعی نوشت.(همان، ص 102- 103؛ روحانی، ص 94). در این رساله فکر و روحیۀ تحول یافته حاجی خلیفه برای اصلاح جامعه کاملاً آشکار است.(تکین داغ و فخری، ص539) او زمانی که عضو مجلس مشورت (شورا) و از عقلای کتّاب (کاتبان) بود، در این رساله اش، «مصلحت مهمه»، یعنی «امکان چگونگی فرآیند تدارک تنظیم امور دولت» را بیان کرده است.(تکین داغ و فخری: تحقیقات تاریخی، ص539)

حاجی خلیفه با آنکه به اروپا سفر نکرده بود، به فرهنگ و تمدن غربی دلبستگی نشان می داد. او از نخستین کسانی است که از قرن یازدهم، از نحوۀ حکومتهای غیر اسلامی تأثیر پذیرفته و دیدگاهش در آثار متعدد وی منعکس شده است. او حتّی از ذکر سال میلادی ابا نداشت.(Wurm. 5؛ تکین داغ و فخری، ص 551)

او نخستین مورّخ عثمانی است که با آرا و اندیشه های ابن خلدون آشنایی داشت (نک: تکین داغ و فخری: تحقیقات تاریخی، ص538-540) و نویسندگان مشهور ترک نسلهای بعد همه از او پیروی کردند.(Wurm. 155-156) وی در استانبول بیشتر وقت خود را در کتابخانۀ شیخ الاسلام یحیی (قاضی القضات و ملک الشعرا) که محل تجمع فضلا بود، می گذراند. تا آن که در 1058 معاون دوم دارایی دیوان سپاه شد.(Krachkovskii. 4/619)

حاجی خلیفه در سال 1067 ق. به مرگ ناگهانی درگذشت و در محلۀ زیرک (در جوار جامع زیرک) در استانبول در حظیره ای کوچک دفن شد.(د. اسلامیه، همانجا؛ شیخی محمد افندی، همانجا) در سال 1332 ش./ 1952 م. مقبره اش را مرمت و سنگ قبر جدیدی برایش تهیه کردند.(Turk Ansiklopedisi. 21/401)

وی خود را حنفی مذهب و اشراقی مشرب خوانده است. (نک: کشف الظنون، ج 1، همان مقدمه، ستون 13) او دانش دوست و پاکدامن و اهل قناعت بود (شیخی محمد افندی، همانجا). شایق گوک یای، نویسندۀ معاصر که بسیاری از آثار حاجی خلیفه را معرفی و یادنامه ای دربارۀ او فراهم کرده است، در Atlas Minor (صص3، 39، 223) وی را نمونۀ متفکری آزاده و مثبت اندیش برای قرن یازدهم در میان ترکان به شمار آورده است که توجه و تحسین اروپاییان را نیز برانگیخته است. وشنه زاده، برادرزاده شیخ الاسلام یحیی، دو سال بعد از درگذشت حاجی خلیفه کلیۀ آثار وی را به قصد حفظ و نگهداری خرید و بر بعضی از آنها ذیلی افزود یا شرحی نگاشت.( Wurm. 67-68؛ یالتقایا: مجلۀ یادگار، ش10، ص74)

آثار حاجی خلیفه حاکی از تنوع ذوق و علایق و عمق دانش و پژوهش و آشنایی او با علوم زمانش است.(Shaw. 1/285-286) این آثار شامل 21 تألیف و ترجمه است:(نک: قره بلوط، 5/3701-3704؛ Brill.1/564-565؛ همان، ذیل، 2/636-637)

1) فَذلَکَه اقوال الاخیار فی علم التاریخ و الاخبار یا فذلکه التواریخ، تاریخ عمومی یا تاریخ کبیر،  در تاریخ عمومی به زبان عربی. شامل وقایع جهان از آفرینش عالم تا 1051، در چهار فصل. نسخه ای از آن به خط مؤلف به شاره 10318، در کتابخانه دولتی بایزید موجود است.(گوک یای، ص 40؛ د. ا. د. ترک، همانجا)

2) فَذلَکَه، وقایع نامه ای به ترکی، مشتمل بر تاریخ خلافت عثمانی از سال 1000 تا 1065ق. (شیخی محمد افندی، همانجا) یعنی از آخر حکومت سلطان مراد سوم تا هفتمین سال حکومت سلطان محمد چهارم(حک: 1058- 1098ق.) است. کتابی است جامع و معتبر با ذکر تاریخ دقیق و در انتهای هر فصل نیز اسامی علمای معروف آن دوره آمده است. این کتاب در دو جلد در استانبول به طبع رسید.(1286؛ اوزون چارشیلی، ج 3، بخش 2، ص 545؛ فهرس المطبوعات الترکیه العثمانیه، 2/376)

3) تحفه الکبار فی اسفار البحار، تاریخ جنگهای دریایی عثمانیها (شیخی محمد افندی، همانجا) به ترکی که تالیف آن در 1055 شروع شد و پس از آنکه ونیزیان در 1067 در داردانل نیروی دریایی عثمانی را شکست دادند، پایان یافت.(بروکلمان، ج 2، ص 564- 565). نسخه های فراوان این کتاب حاکی از آن است که کاملاً در دسترس بوده است.(کراچکوفسکی، 4/636) این اثر یک بار در 1141ق. در مطبعۀ ابراهیم متفرقه، در 75 صفحه قطع رحلی بزرگ با پنج نقشه از نیمکرۀ زمین و غیره، و بار دیگر در 1329ق. چاپ شد.(فهرس المطبوعات الترکیه العثمانیه، 2/242؛ فندیک، 378) جیمز میچل1 در 1247ق./ 1831م. نیمی از آن را به انگلیسی ترجمه کرد.(همان، ج 4، ص 637؛ نیز: حاجی خلیفه، 1376ش، مقدمۀ محدث، ص 14؛ فهرس المطبوعات الترکیه العثمانیه، 2/242)

4) تقویم التواریخ، جدول وقایع تاریخی از خلقت آدم (ع) تا 1058ق. یا 1060ق.(Storey. 1/127-128) که سپس ذیلی بر آن توسط حسین بن جعفر، معروف به هزارفن (1020-1103ق.) تا 1078ق. بر آن افزوده شد و همین کتاب توسط آنتوان گالان فرانسوی (1646-1715م.) به فرانسه برگردانده شد.(گلشنی: آینه میراث، ش2، ص43) در سال 1697م. رینالدو کارلی آن را به ایتالیایی ترجمه کرد، و نیز در 1146ق./1733م. در استانبول منتشر شد.(فندیک، 377) ترجمۀ فارسی آن نیز در تهران (1376ش.) منتشر شد. ترجمه هایی از آن به فارسی با عناوین حقۀ نمکدان از مصطفی افندی لشکرنویس عثمانی، (اعتصامی، فهرست مجلس، 2/137-138) و تاریخ سنواتی یا تاریخ تقویمی از مترجمی ناشناخته که اوّل به عربی و سپس به فارسی برگردانده شده، موجود است.(منزوی، نسخه های فارسی، 6/4107 و 4130؛ نوشاهی، 721؛ دانش پژوه، فهرست دانشگاه، 8/553 و 10/1562؛ همو، نشریه، 2/69) و ترجمۀ فارسی دیگری نیز از آن با عنوان لبّ التواریخ موجود است.(همو، نشریه، 4/650) تا کنون دو گونه تحریر از این کتاب مشاهده شده که یکی در سه «کراسه» که در هر صفحه پنجاه سال، و دیگری در ده «کراسه» که در هر صفحه بیست سال را گزارش می دهد.(منزوی، فهرست مشترک، 10/123) ترجمه هایی نیز به عربی و ایتالیایی به همراه متن ترکی آن در سال 1697م. در فینیسیا منتشر شده است.(سرکیس، 733) همچنین ترجمه ها و نسخه های فراوان دیگری از آن موجود است.(نک: برگل، 2/618-622؛ ایوانف، 12/14)

5) رونق السلطنه، برگزیده هایی از تاریخ قسطنطنیه که از لاتینی به ترکی برگردانده شده است.

6) تاریخ فرنگی، اثر یوهان کاریون، ترجمه ترکی کرونیکل.

7) ارشاد الحیاری الی تاریخ الیونان و الروم و النصاری، مجموعه ای درباره انواع حکومتهای غربی و تاریخ خاندانهای سلطنتی اروپا و مذهب آنان که از اطلس مینور، اثر مرکاتور (به لاتینی) و منابع دیگر اخذ شده است که تمایل وی به تمدن مغرب زمین را آشکار می سازد.(Wurm. 5؛ گوگ یای، ص 26؛ روحانی، ص 94)

8) سُلّم الوصول الی طبقات الفُحول، گزیده ای از زندگینامه ها به عربی به ترتیب الفبایی.(بروکلمان، 2/427؛ د. اسلامیه، همانجا) نسخه ای از آن در کتابخانۀ خدیویه(شمارۀ 7482) و معهد المخطوطات مصر (شمارۀ 283) موجود است.(عصمت، 5/69)

9) جهان نما، در کیهان شناسی ناتمام. نسخه هایی از آن در کتابخانه های مختلف عثمانی و غیره موجود است.

10) لوامع النور فی ظُلمه [فی ترجمه] اطلس مینور، ترجمۀ اطلس مینور، به ترکی در 1064ق، با حواشی بسیار. این اطلس به کمک شیخ محمد اخلاصی (راهب نومسلمان فرانسوی) ترجمه شده است. نسخه ای از  لوامع النور (شمارۀ 2998)، در کتابخانه نور عثمانیه و نسخه هایی در کوپریلی، (شمارۀ 178) و حمیدیه، (شمارۀ 988) موجود است.(اوزون چارشیلی، ج 3، بخش 2، ص 544؛ بغدادی، ج 2، ستون 415؛ بروکلمان، ذیل، 2/637؛ د. اسلامیه، همانجا؛ دفتر کتابخانۀ کوپریلی، 150؛ دفتر کتابخانۀ حمیدیه، 54).

11) الهام المقدس فی فیض الاقدس، به ترکی، در شرایط نماز در قطبین.

12) کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، به عربی، با مقدمه ای در اهمیّت طبقه بندی علوم، مشتمل بر 14500 عنوان به ترتیب الفبایی. حاجی خلیفه در این کتاب اوّلین کسی بود که فهرستی از آثار عربی، فارسی و ترکی را به ترتیب الفبایی گرد آورد و با شیوه ای منظم و منطقی، به وصف آن آثار پرداخت.(عطبه، 78) آن گاه اسماعیل پاشا بغدادی کار او را ادامه داد و ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون را به عنوان ذیل و تکملۀ آن اثر پدید آورد.(نک: مدخل «بغدادی، اسماعیل بن محمدامین» در همین دائره المعارف) و البته روش او با روش حاجی خلیفه متفاوت بود.(روحانی: کیهان اندیشه، ش6، ص88) غیر از کتاب بغدادی، ذیل های فراوانی بر این کتاب نگاشته شده است.(نک: یالتقایا، 9-10؛ طباخ: مجله المجمع العلمی العربی، 19/178-179) آنتوان گالان فرانسوی اوّلین مترجم اروپایی این کتاب در سال 1682م. بود، (گلشنی: آینه میراث، ش2، ص44) و گوستاو فلوگل آلمانی، پس از او آن را به زبان لاتینی ترجمه و در هفت جلد چاپ کرده است.(1835- 1858م.، لایپزیک و لندن) متن اصلی کتاب در مصر (1274ق.) و استانبول (1311ق.) منتشر شده (فندیک، 7) و شرف الدین یالتقایا و کلیسلی رفعت بیلگه در دو جلد آن را به چاپ رسانده اند.(استانبول، 1941- 1943م.) سپس همین اثر یک بار در قم با مقدمه شهاب الدین مرعشی نجفی (1386 ق.) و بار دیگر در بیروت (1403 ق./ 1982 م.) به چاپ افست رسیده است.(یالتقایا: مجلۀ یادگار، ش10، ص72-75)

13) تحفه الاخیار فی الحکم و الامثال و الاشعار، منتخب امثال و حکم، پند و اندرز، حکایات و لطایف و اشعار نغز و گفتاری در صرف و نحو، برگرفته از کتب ادب و حکمت عربی و فارسی و ترکی، دربارۀ حیات معقول انسانها و نیز آگاهیهایی درباره جانوران و گیاهان که به ترتیب الفبایی (تا حرف ح) تدوین یافته است. تألیف این اثر ناتمام در 1061ق. شروع شد. نسخه هایی از آن در کتابخانه های خدیویّۀ قاهره (شماره 7219، به خط مولف) و نور عثمانیۀ استانبول (شماره 4949) و اسعد افندی (شمارۀ 2539) و دارالکتب (شماره 21398) موجود است.(بروسه لی، ج 3، ص 129؛ د.ا. د. ترک، همانجا؛ نیز: بروکلمان، 2/565؛ شیخی محمد افندی، 1/264؛ سید، 1/132؛ روحانی، همانجا).

14) دُرَر منتثره و غُرَر منتشره، مجموعه ای برگزیده از تراجم احوال.

15) دستورالعمل فی اصلاح الخلل، رساله ای  در 21 صفحه، با پیشنهادهایی برای اصلاحات مالی و اداری در دولت عثمانی (شیخی، همانجا) نظر به این که مخارج دولت از درآمد آن بیشتر بوده است.  در نهایت در سال 1063ق. (17/11/1653م.) کمسیون بزرگ مالی تشکیل گردید و مؤلف در این کمسیون حضور داشته و این کتاب را تألیف کرده است. حسین هزار فن بسیاری از مطالب این اثر را در کتابش، تلخیص البیان فی قوانین آل عثمان، که در دورۀ سلطان محمد چهارم (حک: 1058- 1098) نگاشته است، عیناً نقل کرده است. Wurm. 102-103)) این رساله در 1280ق. به ضمیمۀ قوانین آل عثمان، اثر عین علی منتشر شد.(د. اسلامیه، همانجا؛ فهرس المطبوعات الترکیه العثمانیه، 1/32؛ گوک یای، ص35- 36) این اثر به آلمانی نیز ترجمه شده است.(گوک یای، ص36).

16) رجم الرجیم بالسین و الجیم، مجموعه ای از مسائل غریبۀ فقهی و فتاوای نادر.

17) شرح بر تفسیر بیضاوی.

18)حسن الهدایه، شرح رساله محمدیۀ ملاعلی قوشچی، است که در 1057ق. نگاشته شده است. نسخه ای از آن در کتابخانه سلیمانیه استانبول موجود است (روحانی، ص 95، ح 14).

19) جامع المتون مِن جلّ الفنون، مجموعۀ علمی از متون متداول روز.

20) مختصر جامع المتون.

21) میزان الحق فی اختیار الاحق، به ترکی، در حلّ اختلافاتی است که در زمان سلطان مراد چهارم (حک: 1032-1049ق.) مابین مذهبهای افراطی در موارد مختلف مانند نوشیدن مسکرات، کشیدن تنباکو، نواختن فلوت و رقصهای دراویش و غیره موجود بوده است. نسخه ای از آن در کتابخانه های نور عثمانیه (شمارۀ 4327) و بشیرآغا (شمارۀ 554) و غیره موجود است.(ریو، 719 و 2907؛ دفتر کتابخانۀ نور عثمانیه، 248؛دفتر کتابخانۀ بشیرآغا، 40؛Idem. 4/761-762 ؛ طاهربک، 3/124).

منابع: اعتصامی، یوسف، فهرست کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی(ج2)، تهران، 1311ش؛ برگل، یو. ا. ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ترجمۀ یحیی آرین و دیگران، تهران، 1362ش؛ بروسه لی، محمدطاهر ، عثمانلی مولفلری، استانبول 1333- 1342؛ همان: چاپ دوم (افست) آلمان غربی، 1971؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون، ج 2، در: مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج 4، بیروت 1410/ 1990؛ پورگشتال، هامر، تاریخ امپراطوری عثمانی، ترجمۀ میرزا زکی علی آبادی، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، 1387ش؛ تکین داغ، شهاب الدین، و فخری، فندق اوغلی، «تاثیر اندیشه های ابن خلدون بر تاریخنگاران عثمانی و روش تاریخنگاری عثمانیان» ترجمه و نگارش وهاب ولی، مجله تحقیقات تاریخی، سال 1، ش 3 (زمستان 1368)؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، بی تا؛ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، ترجمۀ تقویم التواریخ: سالشمار وقایع مهم جهان از آغاز آفرینش تا سال 1085 ه. ق. از مترجمی ناشناخته، چاپ میر هاشم محدث، تهران 1376ش؛ همو، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، 1410ق/1990م؛ همو، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. بیروت، 1402ق/1982م؛ دانش پژوه، محمدتقی و ایرج افشار،  نشریۀ نسخه های خطی(ش2و4)، تهران، 1341-1344؛ همو، فهرست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران(ج8و10)، تهران، 1339-1340؛ دائره المعارف الاسلامیه، یصدرها احمد الشنتناوی و ابراهیم زکی خورشید و عبدالحمید یونس، بی تا؛ دفاتر سیاهۀ فهارس نسخ خطی کتابخانه های نور عثمانیه، بشیرآغا، حمیدیه و کوپریلی؛ روحانی، کاظم، «کتابشناسان مسلمان»، کیهان اندیشه، ش 4 (بهمن و اسفند 1364ش.)؛ همو، «مأخذ شناسی اسلامی»، کیهان اندیشه، ش6 (خرداد و تیر 1365ش.)؛ همو، «کتابشناسان شرق»، نامۀ انجمن کتابداران، (ش2، تابستان 1356)؛ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، 1986م؛ زیدان، جرجی، تاریخ ادب اللغه العربیه، قاهره، 1913م؛ سامی، ش. قاموس الاعلام، استانبول، 1314ق؛ سبحانی، توفیق، «ادای دین به مصطفی بن عبدالله، کتابشناس بزرگ ترک»، مجلۀ کتابداری (ش30-31، 1378) ؛ سرکیس،یوسف الیامه، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، مصر، 1346ق./1928م؛ سید، فؤاد، فهرست المخطوطات دارالکتب، قاهره، 1380ق./1961م؛ شاو، استانفورد جی. تاریخ امپراطوری عثمانی و ترکیه جدید، ترجمه محمود رمضانزاده، مشهد، 1370ش؛ شیخی محمد افندی، وقایع الفضلاء، در شقایق نعمانیه و ذیللری، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول: دارالدعوه، 1989؛ فهرس المطبوعات الترکیه العثمانیه التی اقتنتها دارالکتب القومیه منذ انشائها عام 1870 حتی نهایه عام 1969 م، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب، 1982- 1983؛ سامی، شمس الدین، قاموس الاعلام، استانبول،1306- 1316ق؛ عطبه، عبدالرحمان، مع المکتبه العربیه، بیروت، 1404ق/1984م؛ قمی، شیخ عباس، هدیه الاحباب، تهران، 1363ش؛ نوشاهی، عارف، فهرست نسخه های خطی فارسی موزۀ ملی پاکستان-کراچی، اسلا آباد، 1350ش؛ عبدالبدیع، لطفی، فهرس المخطوطات المصوره، قاهره، 1956م؛ عصمت، ابراهیم افندی، فهرست الکتب العربیه المحفوظه بالکتبخانه الخدیویه المصریه، قاهره، 1308ق؛ فندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، مصر، 1313ق./1896م؛ قره بلوط، علی رضا و احمد طوران، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم، ترکیه، بی تا؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957م؛ کوثری، محمدزاهد، مقالات الکوثری،قاهره، 1372ق؛ گلشنی، عبدالکریم، «تقویم التواریخ»، آینه میراث، (ش2، پاییز 1377ش.)؛ مجله المجمع العلمی العربی، دمشق، 1363ق./1944م؛ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، تهران، 1369ش؛  الموسوعه العربیه، دمشق، 2003؛ منزوی، احمد، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد، 1367ش؛ همو، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران، 1353ش؛ میکل، آندره و هانری لوران، اسلام و تمدن اسلامی، ترجمه حسن فروغی، تهران، 1381ش؛ نلّینو، کرلو، علم الفلک، فرانکفورت، 1419ق/1999م؛ یالتاقیا، محمد شرف الدین، «چاپ جدید کشف الظنون»، مجلۀ یادگار (ش10، خرداد 1324ش)؛

Katib Celebi. Turk Ansiklopedisi. Vol. 21, P. 401; Orhan, Saik Gokyay. Katib Celebi. Islam Ansik- Lopedisi. Vol   , PP. 432- 433; Idem. Katib Celebi. The Encyclopaedia of Islam. Vol. 4, PP. 760- 762; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943- 1949, Supplementband, 1937- 1942, EI, s. v. Katib Celebi (by Orhan Saik Gokyay, Katib Celebi: hayati, sahsiyeti, eserleri, in Katib Celebi: hayati, ve eserleri hakkinda inselemeler; Ankara: Turk Tarih Kurumu Basimevi, 1991; Joseph von Hammer- Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz 1963; Ignatii Iulianovich Krachkovskii, Izbrannii sochineniia, vol. 4, Moscow 1957; Standford J. Shaw, History of the Ottoman empire and modern Turkey, Cambridge 1985; TDVIA, s. v. Katib Celebi 9by Orhan Saik Gokyay); Ismail Hakki Uzuncarsili, Osmanli tarihi, vol. 3, pt. 2, Ankara 2003; H. Wurm, Der osmanische Historiker Huseyn b. Gafer, genannt Hezarfenn, und die Istanbuler Gesellschaft, in Der Zweiten Halfte des 17. Jahrhunderts, Hamburg 1971; Rieu. Charles. Catalogue of the Arabic manuscript in the british museum. 1888- 1894; Ivanow. Wladimir. Descriptive catalogue of the Persian nanuscripts. Calcutta. 1985; Storey. G. A. Persian literature. London. 1970; Brockelmann. C. Geschichte der Arabischen litteratur. Leiden. 1938.

Uzuncarsili. Ismail hakki. Osmanli Tarihi. Ankara. 1982; Ozen. Ismail. Osmanli Muellifleri. Istanbul. 1975; Turk Ansiklopedisi. Ankara. 1971.

/یوسف بیگ باباپور/

---

1. Crimee

2. Bogri

1. James Mitchell

منبع: دائره المعارف بزرگ اسلامي: مدخل حاجي خليفه؛ در جلد 19

مقبره و سنگ مزار اوحدي در مراغه

---

نگاهی به سنگ مزار مقبرة اوحدی مراغی

 

درآمد:

در رهگذر تاريخ پديده‌هاي گوناگوني از زندگي بشر براي نسل‌هاي آينده به يادگار مانده است و اكنون از پس قرن‌ها، سنگ‌نوشته‌ها مقاوم‌تر از ساير هم‌سلكان خود راويان تاريخ چندصد ساله و فراتر از آن، پيام‌آوران هزاره‌هاي تاريخ گذشتگان ما هستند. وجود سنگ قبر بر روي قبور دورة اسلامي همواره در همة نقاط ايران به چشم مي‌خورد و اين مسأله هرچند در اكثر فرهنگها وجود دارد، در فرهنگ دوران اسلامي و ايران به عنوان يكي از شاخص‌هاي تدفين همواره مد نظر مسلمانان بوده است و با توجه به دستوالعملهاي اسلامي بيشتر مورد توجه قرار گرفته است. به طور كلي ذوق و طبع ظريف ايراني هرجا كه مقدر بوده به نحوي خودنمايي كرده است. در گچ‌بري‌ها و كاشي‌كاري‌ها و در جاجيم و قالي و حتي در كاسه و كوزه‌ها هم مظاهر اين ذوق و هنر ديده مي‌شود. خلاصه هرجا كه نشاني از ايران باشد از هنر ايراني نيز نشانه‌اي وجود دارد. بررسي سنگ‌نوشته‌ها نيز علاوه بر اينكه شخصيت متوفي را معلوم مي‌كند، به ما كمك مي‌كند تا به قلمرو ادبيات آن زمان دست يابيم. شايد به جرات بتوان گفت متنوع‌ترين سنگ‌قبرها در مراغه وجود دارد و اين شايد به دليل وجود سنگ‌هاي نسبتاً مرغوب و پيشينة طولاني هنر حجاري در اين مرز و بوم مي‌باشد. لازم به توضيح است كه در اكثر محله‌هاي باستاني مراغه قبرستانهاي وسيع با سنگ‌قبرهاي متنوع وجود دارد كه نظر هر بيننده را به خود جلب مي‌كند. سنگ‌نوشته‌ها هر چند كه در مفهوم عام به سنگ تاريخ شهرت دارند، اما به لحاظ مفاهيم تاريخي و كاربردي به چند دسته از جمله سنگ يادبود، سنگ فرمان، وقف‌نامه، سنگ محراب و سنگ مزار تقسيم مي‌شوند

مقبرة رکن الدین ابوالحسن مراغی مشهور به اصفهانی عارف و شاعر پارسی گوی نامدار، صاحب مثنوی معروف «جام جم» در میان باغ سرسبزی در شمال مراغه واقع شده است.

صندوق سنگی قبر قبلي وی که سه پله بالاتر از کف باغ قرار گرفته بود، از سنگ کبود معمولی تهیه شده و بر بالای دیواره های شمالی و جنوبی آن عبارت: «هذا قبرالمولی المعظم، قدوة العلماء، افصح الکلام زبدة الانام الدارج الی رحمة الله تعالی اوحد الملّة والدّین ابوالحسن اصفهانی، فی منتصف شعبان سنة ثمانة و ثلثین و سبعمائة» نقر گردیده است.

در سال 1352 از طرف انجمن آثار ملی ایران نماینده‌ای به مراغه اعزام و کمیته‌ای به نام تجدید بنای مقبرة اوحدی از فرهنگیان و معاریف شهر تشکیل و پس از مطالعات لازم اقدام به احداث آرامگاهی جدید به اوحدی نمودند. بنای جدید حاوی آرامگاه و محوطه سازی و کتابخانه بوده كه اكنون به عنوان موزة تخصصي ايلخاني بهره‌برداري مي‌شود. در وسط باغ گنبد زیبایی از بتون آرمه بجای آرامگاه قبلی احداث و سنگ مقبرة قبلی به موزة آرامگاه منتقل گردیده است.

          جنس سنگ مزار پلکانی شکل اوحدی از سنگهای رسوبی دانه متوسط به نام ماسه سنگ می باشد. رنگ آن مایل به قرمز است؛ و خط کتیبه های آن خط ثلث است و زبان کتیبه، عربی است. طول و عرض کتیبه در سطح رو به رو 13*121 و در سطح دیگر 13*130 سانتی متر و مکعب اندازه گیری شدۀ آن 174(عرض) و 52(طول) و ارتفاع آن 90 سانتی متر است. چهار سطح آن منقوش است.  

در دو سطح آن كه آسيب فراواني ديده‌اند، تزيين هندسي شكل مربعات مقرنس‌كاري شده ديده مي‌شود و در سطوح ديگر تزيينات سادة هندسي وجود دارد. چهار گوشة سنگ را چهار ستون با بدنة مارپيچي زيبا تزيين كرده است. این ستونها در سطح رویی سنگ به صورت مجزّا تبدیل به ستون افراشتۀ منشوری شکل می گردد.

          كتيبه‌ها:

سطح رو به رو: «هذا قبر المولا المعظم قدوة العلماء افصح الكلام زبدة الانام الدارج»:

سطح ديگر: «الي رحمة الله تعالي اوحد المله و الدين ابوالحسن اصفهاني في ... منتصف شعبان سنة ثمانة و ثلثين و سبعمائة».

---

جواب نقد سفرنامه غرب ايران، مادام ديورند

اندر جواب يك نقدچه: يك بار براي هميشه!

مسعود غلاميه

پيش از هر چيز بايد بگويم كه وقتي موضوع نقد سفرنامه غرب ايران (مادام ديورند، به كوشش يوسف بيگ‌باباپور و مسعود غلاميه، در: ميراث بهارستان، دفتر چهارم، كتابخانة مجلس، 1390) را  در شمارة 49 گزارش ميراث از آقاي بهزاد همتي(ظاهراً مستعار!) به اطلاع دوست و همكار عزيزم، آقاي بيگ‌باباپور رساندم، ايشان ضمن مخالفت بر درج جوابيه بر نقد حاضر، خاطره‌اي را از مرحوم افشار نقل كردند كه مرا مصمم كرد يك بار براي هميشه جواب انتقادات برخي دوستان را بدهم و آن هم اين‌كه مي‌دانيم كه مرحوم افشار بسيار پركار و در امور پژوهشي و نسخه‌شناسي ركورددار تعدد و كثرت آثار در كمال فضل و دانش بودند. لذا خيلي اصحاب قلم همروزگار وي نقدهايي بر آثار ايشان نوشته‌اند و ايشان را به سرعت كار و كم دقتي متهم كرده‌اند. روزي برخي از نزديكان مرحوم افشار به ايشان پيشنهاد مي‌كنند كه استاد جواب اين گونه افراد را مرقوم فرمايند و استاد در جواب اين دوستان ناصح مي‌فرمايند: «مگر آدم براي هر نقدي هم جواب مي‌نويسد؟!... بگذاريد برخي فخر كنند و دلشان خوش باشد كه به افشار نقد نوشتيم!».

در ادامه آقاي بيگ‌باباپور موكداً به بنده اذعان داشتند كه به جاي اين كه وقت عزيزمان را صرف جواب نوشتن به اين و آن كنيم و تشويش خاطر براي خود ايجاد كنيم، فرصت را براي خلق و احياي اثري تازه معطوف داريم!

ما خدمت به فرهنگ را براي خود امري مقدس و يك هدف تعريف كرده‌ايم، نه نيت فخرفروشي داشته و نه به قول برخي «قصد پركردن كارنامة مثلاً علمي»!

اما مِن‌باب اين‌كه بنده يك بار براي هميشه نكاتي را پيرامون نقد مندرج در گزارش ميراث شماره 49 (ص73-76) و احياناً انتقادات بعدي عارض خواهم شد. ما هيچ گاه الحمدلله در هيچ جا ادعاي فضلي كه نداريم، نكره‌ايم و چنين قصدي هم نداريم.

جاي تأسف است كه چرا برخي همه چيز و همه كار را از منظر مخالف مي‌نگرند و با كوچك كردن ديگران و سعيشان، مي‌خواهند بزرگ شوند! اما بسياري از نقدهايي كه اخيراً نوشته مي‌شود، عموماً «نقدتراشي» و يا به عبارت بهتر، ايرادتراشي است، تا «نقد نويسي بي‌طرفانه و عالمانه»! و مقاله حاضر به دلايلي كه عرض خواهم كرد، معلوم است كه كاملاً فرمايشي و خالي از ا‌غراض نبوده و اگر خوش‌بينانه بنگريم و بدانيم كه اسم مولف (بهزاد همتي) مستعار هم نباشد-كه البته هست- يقيناً از طرف كارشناس و شخصي متخصص هم مطرح نشده است كه تا امروز مثلاً ده عنوان سفرنامه چاپ كرده باشد و غيره.

 

اماسخن در باب نقد حاضر:

- جالب است كه اين مقاله 4 صفحه‌اي با مقدمه‌اي شروع مي‌شود كه حدود 2 صفحه از آن را در بر دارد و آن اين‌كه تمام همّ و غمّ مولف محترم در اين است كه تعريفي از «تصحيح» به دست دهد و اين‌كه مصصح كيست و چه بايد بكند؟!

جواب: اما غافل از اين‌كه عبارت شفاف روي صفحه عنوان رساله حاضر «به كوشش» است نه «تصحيح»! و البته اهل فن مي‌دانند كه بين اصطلاح «به كوشش» و نظاير آن، تا «تصحيح» فرق بسيار است. لذا با اين توصيف زور زدن مولف محترم مقاله بر اين كه اين تصحيح چرا ويژگي‌هاي اله و بله ندارد، منتفي است.

- جالب است كه تناقض‌گويي‌هاي وي از همان آغاز مقاله كه كاملا تصنعي به نظر مي رسد، مبرهن است. چقدر كوشش كرده كه تصحيح اين كار را زير سوال ببرد، در حالي كه بلافاصله در چند سطر بعدي (ص74) مي‌گويد كه «اثر حاضر تك نسخه است...» و هنوز ايشان خود نفهميده كه كار تك نسخه با اين ويژگي، ديگر تصحيح بر عنوان آن قيد نمي شود، بلكه «به كوشش، به اهتمام، احياي...» مناسب است.

- گفته‌اند كه چرا نوشتيم «مادام ديورند» در حالي كه مادام صورت تشريفاتي دارد؟

جواب: در اين صورت، درج الفاظي چون علامه، شيخ، دكتر و نظاير آن در كنار اسامي مولفين و مصححين و غيره اشتباه محض است كه امروز رايج است؟! درثاني ممكن است واژه «ديورند» براي برخي مخاطبين در نگاه اول شبهه ايجاد كند كه اين خانم بوده يا آقا؟ لذا مي‌بينيم كه اين‌گونه فرمايشات بهانه تراشي و نقد زايي محض است!

- جالب است كه به عبارت «سفرنامه‌ها براي همة افراد كتابي [كذا!] مطلوب...» در مقدمه ايراد گرفته، آنجا كه بحث عمومي درباره سفرنامه‌ها و اهميت آنها مي‌شود.

جواب: حال آنكه ايشان تشخيص نداده‌اند كه ممكن است بلكه يقينا برخي سفرنامه‌ها را كتاب بناميم نه رساله. و اصلا منظور در اين عبارت سفرنامه به اصطلاح عام بوده، نه رساله حاضر!

- كج فهمي مولف محترم در خصوص بي‌اعتبار و فاقد ارزش دانستن سفرنامه‌هاي ايراني، كه با تعمق بيشتر مي‌توان به نتيجه مخالف آن رسيد. چرا كه همه سعي ما مقايسه مولف اين سفرنامه به عنوان يك زن با سفرنامه‌هاي هم‌طراز است كه ما چقدر زنان صاحب قلم سفرنامه‌نويس در ايران داشته‌ايم و جايگاه اين سفرنامه در اين بين چيست؟

- اما اين نقد تا اينجا سه صفحه كامل از مجله را به خود اختصاص داده و كاملا مشخص است كه فقط تمامي همت مولف مصروف بر اين است كه بگويد قلم مصححين بد است و ايشان بي‌سوادند و اصول تصحيح نمي‌دانند و نمي‌فهمند سفرنامه چيست و غيره و غيره.

- از اين كه بگذريم، مي‌ماند يك نقد نيم صفحه‌اي كه 11 و نيم سطر از صفحه 75 و نصف صفحه 76 مجله را به خود اختصاص داده است!

از شمار بسامدي تصحيحات قياسي ما كه بگذريم كه ايشان يادآور شده‌اند، ايراد مولف محترم بر اين است كه چرا ما واژه «النگ كردن اسب و لكه رفتن اسب» را توضيح نداده‌ايم؟

لابد اگر اين هم توضيح مي‌داديم، آن وقت اين ايراد را مي‌گرفت كه چرا اين واژگان مبرهن را توضيح داده‌ايم و خواسته‌ايم كارمان را پربار نشان دهيم؟

- و اينكه چرا واژه «كرزن» به صورت «كارزون» قيد شده؛ و چرا «قهفرخ» به صورت «قهوه‌رخ» ثبت شده، پيشب و بيشاب؛ و واژگان محلي دوپولان(دوپلان) و بازرفت(بازفت)-كه البته اشتباه مطبعي «ر» زايد افتاده- دهديز (دهدز) –كه البته با توجه به ترجمه بودن متن همان‌گونه ضبط نسخه است- قلعة تل (قلعه تل) –همزه بدل از كسره اضافه افتاده- سگوند(سكوند) و يك جا كرد (گرد) و كنه كنه (گنه گنه).

اين همة ايراداتي است كه منتقد! محترم به كار ما ايراد كرده‌اند! و تمامي زوايد اقوال براي فربه نشان دادن نقدچه در ايراد اين گونه مباحث است؛ و تعجب از اين مقاة سخيف و  بي سر و ته در اين مجله وزين!

اما سخن پاياني اين حقير اين كه آيا به نظر شما بهتر نيست بنشينيم و اين همه كار نكرده را انجام دهيم و نسخ بسيار فراواني كه هنوز به صورت نسخه خطي در گوشه و كنار كتابخانه‌ها و خانه‌ها و مدرسه‌ها هستند از آسيب خمول و نابودي نجات دهيم و به جهانيان بشناسانيم؛ و آيا بهتر نيست به جاي اين‌كه همچون خروسان شاطر در جنگ هم باشيم و عليه هم مغرضانه قلم‌فرسايي كنيم، و خود را و قلم خود را به بهاي اندك بفروشيم، مشوق همديگر باشيم و نقد منصفانه و ناصحانه را اشاعه دهيم و همديگر را نرنجانيم؟! به اميد آن روز كه مشفقانه ناصح هم باشيم، نه مخرّبِ مانع. وا اسفاها كه اقيانوسي از كارهاي ناكرده در مخازن كتابخانه‌هاي ما بيداد مي‌كند و ما هنوز در بند آنيم كه خرده‌ بر هم گيريم!

 لينك و متن اين نقد كه در گزارش ميراث درج شده مي‌توانيد در اينجا ببينيد:

http://www.mirasmaktoob.ir/d.asp?id=9780

والسلام