كتابشناسي بيدل دهلوي
درآمدی بر کتابشناسی بیدل دهلوی
یوسف بیگباباپور
درآمد
میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی عظیمآبادی (1054- 1133 ق) شاعر پارسیگوی هند و نمایندۀ برجستۀ سبک هندی، در شبهقارۀ هند همان مقام و منزلتی را داراست که مولانا در ایران و ترکیه؛ با وجود این در ایران بسی غریب افتاده و کمتر به وی توجه شده است. این امر علل متعددی میتواند داشته باشد. دکتر محمدجعفر یاحقی معتقد است: «اگر بیدل در حوزۀ جغرافیایی ایران غریب افتاده است، شاید هم لختی از آن روست که اینان از نوع وطنی آن صائب و کلیم و طالب آملی را دارند، با ذهن و زبانی مأنوستر و تصویرها و آهنگهایی دلپسندتر و جاافتادهتر، بیشک کوشش دلباختگان سبک هندی و صائبدوستان و ارائۀ پژوهشهای بیش و کم از دنیای شعر و اندیشۀ او هم میتواند به عنوان پشتوانۀ علمی این سلیقه، ذوق و شعرپسندی عامّۀ فارسیزبانان را به صائب و اقمار او منعطف کند».2 اما بيگمان اين سخن اگر واقعيت هم داشته باشد، هيچ گاه از عظمت بيدل نخواهد كاست و البته شعر بيدل، رنگ ديگري دارد. میرزا بیدل بر زبان و علوم متداوله مانند عربی، فارسی، الهیات، ریاضیات، طبیعیات، طب، نجوم، رمل، جفر، تاریخ، منطق، موسیقی، انشا و مانند آنها تبحر داشت و عالمی متبحّر در کتب فلسفه و اسطورۀ هند بود. علاوه بر آن کتاب «مهابهاراتا» ـ از کتب حماسی معروف هند ـ را از بر داشت و به زبان سانسکریت هم آشنایی داشت و 150 هزار بیت گوناگون به یادگار گذاشت. گویند وقتی بیدل کلیات خودش را وزن کرد، چهارده سیر شد و برابر آن وزن، زر و جواهرات خیرات کرد. پيش از آن كه به كتابشناسي اجمالي اين شاعر بزرگ بپردازيم، بهتر است گلگشتي اجمالي در گلشن آثارش داشته باشيم. فهرست اجمالی تصانیف بیدل در نظم و نثر چنین است:
1. غزلیات: دیوان غزلیات بسیار ضخیم و مفصّلی دارد و تعداد غزلیاتش تقریباً پنجاه هزار بیت است.
2. رباعیات: تعداد رباعیات بیدل در حدود دو هزار بیت است.
3. قطعات و مخمّسات و ترکیببند و ترجیعبند هم زیاد سروده است.
4. محیط اعظم: این مثنوی را در سال 1078 هجری نوشت. عمر بیدل در آن وقت فقط 24 سال بود. این مثنوی دارای شش هزار بیت است و در بحر شاهنامه است. از یک لحاظ آن را در جواب ساقینامۀ ظهوری نوشته است، ولی در این مورد بیدل خود میگوید: «این می خانۀ حقایق است، نه ساقینامۀ اشعار ظهوری».
5. طلسم حیرت: در سال 1080 هجری نوشته شده و یک مثنوی تمثیلی است. حقایق و معارف و تکوین عالم را به رنگ تمثیلی سروده است و در بحر یوسف و زلیخا از جامی میباشد و دارای شش هزار بیت است.
6. طور معرفت: کوهی به نام بیرات است که در آن جا اوقات خودش را گذرانده است. مناظر و مظاهر قدرت آن محوطه فوقالعاده و استثنایی بوده است. طور معرفت مثنوی طویل بیدل است و عکاسی منظرههای جالب و جاذبی است که وی در بیرات مشاهده کرده است. این مثنوی دارای سه هزار بیت است و در مدت دو روز به نظم کشیده است. غالب بعد از مطالعۀ این مثنوی روی نسخۀ قلمی این بیت را نوشته است:
هر حبابی را که موجش گل کند، جام جم است
آب حیوان، آب جویی از محیط اعظم است
7. عرفان: این مثنوی در سال 1124 هجری تمام شده و دارای یازده هزار بیت است. در تصنیف این مثنوی بیدل سی سال صرف کرده است و شارح حقایق کائنات و نکات فیلسوفانه است. بیدل بر این مثنوی ناز میکند و بر خود میبالد.
8. تنبیه المهوّسین: این مثنوی در مذمّت زرپرستان و مهوّسین نوشته شده است و دارای 210 بیت است.
9. مثنوی بیانیه: این مثنوی 536 بیت دارد و در تعریف و توصیف اسب، فیل و شمشیر نظم شده است.
10. قصاید: دارای نوزده قصیده است و اکثر قصاید نعتیه است. چند قصیده در شأن محسّنین و احباب است که خوشامدانه نیست، بلکه دوستانه است. بیدل مطلقاً طمع انعام و اکرام نداشت.
11. چهار عنصر: کتابی در نثر است و مفسّر شرح زندگی بیدل است. این کتاب چهار بخش دارد و در مدت بیست سال تصنیف شده، در سال 1116 هجری به پایان رسیده است.
12. رقعات بیدل: مجموعهای از رقعات بیدل است که تعدادش به 273 میرسد. نام این
نامهها اعزّه و احباب است.
13. نکات: این کتاب دارای اقتباس و مطالبی از چهار عنصر است که بیدل مطالب اخذشده را در جملههای مختصر و در اسلوب دلپذیر با آمیزش اشعار مرتب کرده است.
جانسن پاشا ترجمۀ این کتاب را همراه ترجمۀ مثنوی گلشن راز شبستری و رباعیات عمر خیام از دبلن در سال 1908 میلادی چاپ کرده است. در اواخر قرن نوزدهم و در آغاز قرن بیستم میلادی در شهرهای آسیایی میانه، از جمله خیوه، بخارا، سمرقند و تاشکند و دیگر شهرهای ماوراءالنهر آثار بیدل، اغلب دیوان او در چاپخانههای مختلف چاپ شده است. هرچند هدف اصلی چاپ این کتابها در این مناطق عمدتاً تجارت بود، نباید از گسترش فرهنگ اسلامی و عرفانی و تقویت پیوندهای مردمان این منطقه با خط و زبان پارسی از یک سو و تقویت روابط آنان با دیگر پارسیزبانان حوزۀ تمدن ایرانی در مناطقی از قبیل افغانستان، هندوستان و مسلمانان ترکزبان روسیه در تاتارستان غافل بود؛ چرا که بیدل پرخواندهترین شاعر پارسیگوی آسیای میانه به شمار میرفت. آثارش در مکتبها نیز به عنوان مواد درسی مطالعه و بررسی میشد و این جدا از محافل بیدلخوانی متعددی بود که در سطح مدارس عالي در بین خواص و در بازارها و قهوهخانهها در بین عوام در طول دو قرن گذشته رایج بود و موجب گردآمدن دوستداران بیدل از سراسر شهرهای مناطق یادشده در محافل بیدلخوانی میشد. فهرست مختصری از بیدلشناسان:3 از بيدلشناسان معروف كه به صورت تخصصي دربارة شعر و انديشه و احوال بيدل تحقيقات ارزنده كردهاند، ميتوان به شخصيتهاي زير اشاره كرد:
1. جیری بیکا (Jiri Becka)؛ 2. جان ریپکا (Jan Rypka)؛ 3. گارسن دوتاسی (Garcin de- tassy)؛ 4. ای. جی. براؤن (E. G. Brown)؛ 5. آ. بانسانی (A. Bansani)؛ 6. دکتر جوزف اول (Dr. Joseph Aul)؛ 7. آی. اس. براگنسکی (S. Braginsky I.)؛ 8. صدرالدین عینی؛ 9. خلیلالله خلیلی؛ 10. حاجی عبادالله اختر؛ 11. شاعر تاجیک، محمد جان رحیمی؛ 12. شاعر ازبک، غفور غلام؛ 13. مؤمنوف؛ 14. میرزا یف؛ 15. خانم خ. عینی؛ 16. شفیق؛ 17. نیاز فتحپوری؛ 18. عبدالحمید؛ 19. عبدالسّلام دهاتی؛ 20. قدرتالله قاسم؛ 21. دکتر عبدالغنی؛ 22. مجنون گور کهپوری؛ 23. پرفسور امیرحسین عابدی؛ 24. دکتر احسن الظّفر؛ 25. دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی؛ 26. پرفسور نبی هادی؛ 27. سید شاه عطاءالرحمن عطا کاکوی؛ 28. ال. ام. پنکوویسکی (L. M. Penkovskiy)؛ 29. کلیموویچ (Kalimovich)؛ 30. پرفسور طلحه رضوی برق؛ 31. پرفسور وارث کرمانی؛ 32. پرفسور واگیش شُکلا؛ 33. دکتر اسدالله حبیب؛ 34. دکتر شریف حسین قاسمی؛ و ... . کتابشناسی اجمالی بیدل دهلوی (بخش نخست):
الف) ذكر احوال، تحلیل اندیشهها، نشر آثار و دیگر کتابهای منتشرة مرتبط با بیدل در ایران و شبهقاره (به ترتيب الفبا):
1. آوازهای بیدل؛ نثر ادبی (رقعات، نکات، اشارات، چهار عنصر)؛ اکبر بهداروند (مصحح)؛ نشر نگاه، 1386. 2. احوال و آثار میرزا عبدالقادر بیدل؛ دکتر عبدالغنی؛ ترجمۀ میر محمد آصف انصاری؛ 1351 ش. 3. ادبیات فارسی در تاجیکستان؛ یرژی بچکا؛ ترجمۀ محمود عبادیان؛ مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بینالملل، 1372ش. 4. از گذشتۀ ادبی ایران؛ دکتر عبدالحسین زرینکوب؛ تهران: نشر هدی. 5. اقبال لاهوری و دیگر شعرای پارسیگوی؛ دکتر محمد ریاض؛ چاپ پاکستان، [بیتا]. 6. انتخاب شبلی؛ سید سلیمان ندوی؛ اعظم گره: مطبوعۀ معارف پریس، 1982 م. 7. با کاروان حلّه؛ دکتر عبدالحسین زرینکوب؛ تهران: نشر علمی و فرهنگی، 1379. 8. برگزیدۀ غزلیات صائب تبریزی و بیدل دهلوی؛ احمد گلی و ناصر علیزاده؛ نشر هاشمی، 1383. 9. بهار زندهدلان: برگزیدۀ اشعار صائب تبریزی و دیگر شعرا به سبک صائب، کلیم کاشانی، واعظ قزوینی و بیدل دهلوی)؛ رضا اشرفزاده؛ نشر جامی، 1384. 10. بیدل؛ عبادالله اختر؛ چاپ ادارۀ ثقافت اسلامیه، 1952م (چ2، 1961 م). 11. بیدل اور غالب (غالبنامه)؛ دهلی: جگن نات آزاد، 1998 م. 12. بیدل دهلوی؛ حیدر کریمپور؛ ناشر تیرگان، 1385. 13. «بیدل دهلوی»؛ محمدرضا شفیعی کدکنی؛ مجلۀ هنر و مردم، دورۀ 7، ش 75- 74، آذر و دی 1347ش. 14. بیدل، سپهری و سبک هندی؛ حسن حسینی؛ تهران: سروش، 1368. 15. بیدلشناسی؛ دکتر پژمان بختیاری؛ بندرعباس: دانشگاه هرمزگان، 1376 ش. 16. بیدل شناسی؛ پروفسور غلامحسن مجدّدی؛ 2 ج، افغانستان، [بیتا]. 17. بیدلشناسی در شوروی: در سی مقاله؛ اسدالله حبیب؛ کابل، 1345 ش. 18. پارسیگویان هند و سند؛ دکتر هارومل سدارنگانی؛ تهران: نشر بنیاد فرهنگ ایران، 1355. 19. تاریخ ادبیات ایران؛ صادق رضازادۀ شفق تبریزی؛ نشر دانشگاه شیراز، 1352 ش. 20. تاریخ ادبیات ایران: از صفویه تا عصر حاضر؛ ادوارد براون؛ ترجمۀ دکتر بهرام مقدادی؛ تهران: نشر مروارید، 1369 ش. 21. تاریخ ادبیات در ایران؛ دکتر ذبیحالله صفا؛ ج 5، تهران: نشر فردوسی، 1364. 22. تاریخ ادبیات فارسی در شبهقارۀ هند؛ سید وزیر الحسن عابدی و سید فیاض محمود؛ ترجمۀ مریم ناطق شریف؛ تهران: نشر رهنمون، 1380 ش. 23. تاریخ تفکر اسلامی در هند؛ دکتر عزیز احمد؛ ترجمۀ نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی؛ تهران: نشر کیهان، 1367. 24. تجلّی قرآن و معارف اسلامی در اشعار بیدل دهلوی؛ ماشاءالله جشنی آرانی؛ نشر هستینما، 1383. 25. تذکرۀ بینظیر؛ سید عبدالوهاب افتخار بخاری دولتآبادی؛ ترتیب سید منظور علی، سنیت هاؤس؛ الهآباد، 1940م. 26. تذکرۀ حسینی؛ میرحسین دوست حسینی سنبهلی مرادآبادی؛ مطبع نولکشور، 1875م. 27. تذکرهالشعراء؛ محمد عبدالغنی غنی مو فرّخآبادی؛ تصحیح دکتر محمد اسلم خان؛ دهلی، 1999 م. 28. تذکرههای سرخوش و خوشگو هم چون سرچشمۀ نقد و سخنسنجی؛ خجند (تاجیکستان)، 2001م. 29. تذکرۀ شورش؛ میرغلامحسین شورش عظیمآبادی؛ ترتیب دکتر محمود الهی؛ لکهنو: اتّراپرادش اردو آکادمی، 1984 م. 30. تذکرۀ گلشن هند (به زبان اردو)؛ میرزا لطف علی، مُرتّبۀ سید شاه عطاءالرحمن عطاء کاکوی، پتنا: مطبع آرت، 1972 م. 31. تذکرۀ نتائج الافکار؛ محمد قدرتالله گوپاموی؛ تصحیح یوسف بیگ باباپور؛ قم: مجمع ذخائر اسلامی، 1387. 32. تذکرۀ نصرآبادی؛ محسن ناجی؛ 2 ج، تهران: نشر اساطیر، 1378 ش. 33. تذکرۀ نصرآبادی (عصر صفوی)؛ میرزا محمد طاهر نصرآبادی اصفهانی؛ تهران: چاپخانۀ ارمغان، 1317 ش. 34. چمنستان شعرا (اردو)؛ منشی لچهمی نراین شفیق اورنگآبادی؛ ترجمۀ سید شاه عطاءالرحمن عطاء کاکوی؛ پتنا، 1968 م. 35. چهار عنصر؛ میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی؛ مطبوعۀ نولکشور، [بیتا]. 36. حلّ نکات بیدل (زنده یادگار دوام)؛ احمد حسن شوکت؛ مطبوعۀ شوکت المطابع شحنۀ هند میروت، 1905 م. 37. حيرت آينه (برگزيدة اشعار بيدل دهلوي)، گزينش و مقدمه از طغرل طهماسبي و يوسف بيگباباپور، قم، مجمع ذخائر اسلامي، چ1، 1389. 38. حیرتزار (تبصرۀ انتخاب کلام)؛ سید شاه عطاءالرحمن عطا کاکوی، دی آرت پریس، سلطان گنج؛ پتنا، 1981م. 39. خزانۀ عامره؛ میرغلامعلی آزاد بلگرامی؛ کانپور: مطبع نولکشور، 1909 م. 40. خلاصه الکلام؛ امینالدوله علی ابراهیم خان خلیل بنارسی؛ پنتا: ژورنال کتابخانۀ عوامی خاوری خدابخش، ش 9، 1979 م. 41. خوشههایی از جهانبینی بیدل؛ عبدالغفور آرزو؛ نشر ترانه، 1381. 42. دانش (فصلنامۀ مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان- اسلامآباد)، ش 12، زمستان 1366 ش؛ مقالۀ دکتر محمد ریاض دربارۀ بیدل. 43. دانش (فصلنامۀ مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان- اسلامآباد)، ش 94، پاییز 1387 ش؛ مقالۀ: «فهرست کتابهای چاپ سنگی بیدل دهلوی در ماوراءالنهر- ازبکستان» دکتر ابراهیم خدایار و غلام کریم اف. 44. دانش (فصلنامۀ مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان- اسلامآباد)، شمارۀ 51؛ مقالۀ: «تأثیر بیدل بر غالب»، از دکتر سید احسن الظّفر. 45. دانشنامۀ ادب فارسی (شبهقارۀ هند)، مدخل «بیدل دهلوی». 46. دانشنامۀ ادب فارسی (شبهقارۀ هند)، مدخل «بیدل دهلوی» 47. دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل «بیدل دهلوی». 48. دیوان بیدل (غزلیات)؛ مقدمۀ محمد سرور مولایی؛ 3 ج، نشر علم، 1386. 49. دیوان بیدل دهلوی؛ به اهتمام حسین آهی؛ تهران: نشر فروغی، 1368. 50. دیوان مولانا بیدل دهلوی؛ تصحیح خلیلالله خلیلی؛ به کوشش محمد خسته؛ نشر سنایی، 1385. 51. رباعیات بیدل دهلوی؛ تصحیح اکبر بهداروند؛ نشر نگاه، 1385. 52. رباعیات بیدل دهلوی؛ تصحیح پرویز عباسی داکانی؛ نشر الهام، 1386. 53. رباعی بیدل دهلوی؛ به کوشش امید مهدینژاد؛ تهران: سروش ملل، 1386. 54. روح بیدل؛ دکتر عبدالغنی؛ لاهور: چاپ مجلس ترقّی ادب، کلب رود، [بیتا]. 55. ریاض الشعراء؛ علی قلی خان واله داغستانی؛ تصحیح پروفسور شریف حسین قاسمی؛ رامپور: کتابخانۀ رضا،2001 م. 56. ریاض العارفین؛ رضا قلیخان هدایت؛ به کوشش مهدی علی گرگانی؛ نشر کتال فروشی محمودی، 1344 ق. 57. زندگینامۀ شاعران ایران از آغاز تا عصر حاضر؛ آرش هژبری؛ ترجمۀ حمید هاشمی؛ نشر فرهنگ و قلم، 1382. 58. ژورنال کتابخانۀ عوامی خاوری خدابخش؛ مقالۀ سید شاه عطاءالرحمن عطاء کاکوی، پتنا، ش 44، 1986 م. 59. سبک شعر بیدل و غالب دهلوی؛ آلساندرو بوسانی؛ ترجمۀ ضیاءالدین ترابی؛ مجلۀ کیهان فرهنگی، سال 10، ش 4، تیر 1372. 60. سرو آزاد؛ میرغلامعلی آزاد بلگرامی؛ لاهور: مطبع رفاه عام، 1913 م. 61. سفینۀ خوشگو؛ بندرابن داس خوشگوی دهلوی؛ به اهتمام سید شاه محمد عطاءالرحمن کاکوی؛ ادارۀ تحقیقات عربی و فارسی، پتنا، 1959 م. 62. سفینۀ هندی؛ بهگوان داس هندی لکهنوی؛ تنظیم سید شاه محمد عطاءالرحمن عطا کاکوی؛ پتنا، 1958 م. 63. سیری در شعر فارسی؛ دکتر عبدالحسین زرینکوب؛ تهران: نشر زرین، 1362. 64. سیرالمنازل؛ سنگین بیگ؛ تصحیح و ترجمه به زبان اردو از دکتر شریف حسین قاسمی؛ دهلی نو: ایوان غالب (مؤسسۀ غالب)، 1982 م. 65. شاعر آینهها: بررسی سبک هندی و شعر بیدل؛ محمد رضا شفیعی کدکنی؛ تهران: آگاه، 1376. 66. شام غریبان؛ منشی لچهمی نراین شفیق اورنگآبادی؛ ترتیب محمد اکبرالدین صدّیقی؛ کراچی، 1977 م. 67. شعر العجم فی الهند؛ شیخ اکرام الحق؛ پاکستان: شعبۀ اشاعات الاکرام، 1961 م. 68. صائب و سبک هندی؛ ایرج افشار؛ به کوشش محمد رسول دریاگشت؛ مجموعه سخنرانیهای تحقیقی، شمارۀ 3، نشر کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، چاپخانۀ تهران مصوّر، 1349 ش. 69. صور خیال در شعر فارسی؛ محمدرضا شفیعی کدکنی؛ تهران: آگاه، 1376. 70. طبقات الشعراء (اردو)؛ قدرتالله شوق سنبهلی (تین تذکری (سه تذکره): مجمع الانتخاب، طبقات الشعراء وو گل رعنا)، تلخیص و مقدمه از نثار احمد فاروقی؛ دهلی، 1968 م. 71. طور معنی؛ منشی احمد حسین سحر کاکوروی؛ تصحیح و تعلیق رئیس احمد نعمانی؛ دهلی نو: مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی، 2007 م. 72. عبدالقادر بیدل دهلوی؛ نبی هادی؛ ترجمۀ دکتر توفیق هاشم پورسبحانی؛ تهران: نشر قطره، 1376. 73. عرس بیدل: مجموعه مقالات دومین کنگرۀ بین المللی عرس بیدل؛ تهران: بنیاد بیدل دهلوی، 1387. 74. عرفان و ادب در عصر صفوی؛ احمد تمیمداری؛ 2 ج، تهران: نشر حکمت، 1372 ـ 1373ش. 75. عِقد ثریا؛ شیخ غلام مصحفی همدانی امروهوی؛ مُرتبۀ مولوی عبدالحق (علیگ)؛ دهلی نو: جامع برقی پریس، 1934 م. 76. غالب اور بیدل؛ پروفسور حمید احمد خان؛ جبوری: نشر همایون، 1938 م. 77. غالب اور بیدل؛ عابد علی عابد؛ ش 1، مطبوعه لاهور: نئی تحریرین. 78. غالب اور بیدل؛ دکتر عبدالغنی؛ لاهور: مجلس ترقی ادب، 1968 م. 79. غالب اور بیدل؛ نیاز محمد خان نیاز فتحپوری، جنوری: نشر نگار، 1957 م. 80. غزلیات بیدل؛ کابل: مطبعۀ معارف، 1341 ش. 81. فارسی ادب به عهد اورنگ زیب؛ دکتر نورالحسن انصاری؛ دهلی نو: اندوپرشین سوسائتی، 1969م. 82. فهرست دستنوشتهاي ايران، به كوشش مصطفي درايتي، تهران، كتابخانه مجلس شورا، 1389ش.(12ج)[نمايهاي از آثار خطي بيدل در ايران: 10/267]. 83. فیض قدس: احوال و آثار میرزا عبدالقادر بیدل؛ خلیلالله خلیلی؛ با مقدمۀ عفّت مستشارنیا؛ نشر محمد ابراهیم شریعتی، 1386. 84. قند پارسی (فصلنامۀ فرهنگ و زبان و ادب فارسی)، ویژه نامۀ میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی؛ ش 40- 39، زمستان 1386- بهار 1387 ش، دهلی نو: مرکز تحقیقات فارسی و رایزنی فرهنگی ایران. 85. کلمات الشعرا؛ میر محمد افضل سرخوش کشمیری؛ تصحیح صادق علی دلاوری، به اهتمام ملک محمد عارف خان؛ لاهور، 1942 م. 86. کلیات بیدل؛ میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی؛ کابل: پوهنی وزارت دارالتألیف ریاست، 1342 ش. 87. کلیات بیدل؛ به تصحیح خال محمد خسته و خلیلالله خلیلی، به اهتمام حسین آهی؛ تهران: چاپ مروی، 1368. 88. کلیات بیدل؛ بمبئی: چاپ صفدری، [بیتا]. 89. کلیات بیدل؛ به کوشش اکبر بهداروند و پرویز عباسی داکانی؛ 3 ج، تهران: نشر الهام، 1376. 90. کلیات بیدل عظیم آبادی؛ اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1398 ق. 91. کلیات بیدل عظیم آبادی؛ لکهنو: مطبع نولکشور، 1287 ق. 92. گزیدۀ غزلیات بیدل دهلوی؛ با مقدمۀ سعید یوسفنیا؛ نشر قدیانی، 1384. 93. گزیدۀ غزلیات بیدل دهلوی؛ به اهتمام محمدکاظم کاظمی؛ نشر محمد ابراهیم شریعتی، 1386. 94. گل چار برگ: گزیدۀ رباعیات بیدل؛ به کوشش مهدی الماسی؛ تهران: نشر مهدی، 1381 ش. 95. گل رعنا؛ منشی لچهمی نراین شفیق اورنگآبادی (تین تذکری (سه تذکره): مجمع الانتخاب، طبقات الشعراء و گل رعنا)؛ تلخیص و مقدمه از نثار احمد فاروقی؛ دهلی، 1968 م. 96. گنجینۀ ادب، محمد ظاهر سپاس، نشر امامت، 1383. 97. لغت نامه؛ علیاکبر دهخدا؛ ذیل مدخل «بیدل دهلوی»، تهران، دانشگاه تهران و موسسه لغتنامة دهخدا، دورة جديد، چ2، 1375. 98. مآثر الامراء؛ صمصام الدوله شاه نواز خان عبدالرّزاق بن میر حسین علی عبدالرزاق اورنگآبادی؛ 3 ج، کلکته: ایشیاتیک سوسائتی، 1888 ـ 1891 م. 99. ماهنامۀ اردو نگار؛ بوپال: نگار بُک ایجنسی، 1926 م.
100.مجمع الانشاء؛ منشی محمد امین عرفان؛ لکهنو: مطبع منشی نولکشور،1303 ق. 101.مجمع النفایس؛ سراجالدین علی خان آرزو؛ تصحیح دکتر عابد رضا بیدار؛ پتنا: کتابخانۀ شرقشناسی عمومی خدابخش، 1977م (چ 2، 1992 م).
102.مجموعۀ نغز؛ حکیم قدرتالله قاسم قادری؛ ترتیب محمود شیرانی؛ دهلی نو: نیشنل آکادمی، 1973 م. 103.مجموعۀ آثار بیدل دهلوی؛ تصحیح خلیلالله خلیلی؛ چاپ افغانستان، [بیتا]. 104. مخزن الغرایب؛ شیخ احمدعلی خان هاشمی سندیلوی؛ به اهتمام محمد باقر؛ لاهور، 1968 م. 105. مرآت آفتابنما؛ عبدالرحمن هاشمی بنبانی دهلوی شاهنوازخان؛ خطی، به ش 3/32، مجموعۀ فارسی گنجۀ حبیب گنج، کتابخانۀ مولانا آزاد دانشگاه اسلامی علیگره. 106. مرآت الخیال؛ امیر شیرعلی خان بن علی امجد خان لودی هروی؛ بمبئی: مطبع مظفّری، 1324 ق. 107. مردم دیده؛ حکیم بیگخان ملقّب به شاه عبدالحکیم؛ به اهتمام دکتر سید عبدالله؛ لاهور: نشر پنجانی، آکادمی، 1339 ش. 108. میرزا غالب و مکتب بیدل: در سی مقاله؛ رضوان حسین؛ کابل، 1345 ش. 109.مطالعۀ بیدل در پرتو اندیشههای برگسون؛ علّامه اقبال لاهوری؛ تدوین دکتر تحسین فراقی، لاهور، 2000 م. 110. مطالعۀ بیدل فکر برگسان کی روشنی مین؛ ترجمه تحسین فراقی؛ لاهور: یونیورسل بُک، 1988 م. 111. مفتاح التواریخ؛ توماس ویلیام بیل؛ کانپور، 1284 ق. 112. مقالات الشعراء؛ میرعلی شیر قانع تتّوی؛ به تصحیح سیدحسامالدین راشدی؛ کراچی: سندی ادبی بورد، 1957 م. 113. مکتب وقوع در شعر فارسی؛ احمد گلچین معانی؛ تهران: نشر بنیاد فرهنگ ایران، 1348 ش. 114. منتخب اللطایف؛ رحیم علی خان ایمان؛ تهران: نشر سنایی، [بیتا]. 115. موسیقی شعر؛ محمدرضا شفیعی کدکنی؛ تهران: آگاه، 1358. 116. میرزا بیدل؛ دکتر نبی هادی؛ دانشگاه اسلامی علیگره، 1982 م. 117. میرزا عبدالقادر بیدل؛ صدرالدین عینی بخارایی؛ ترجمۀ ایرج شهباز؛ نشر سورۀ مهر، 1384. 118. میرزا عبدالقادر بیدل: مجموعه مقالات؛ گردآوری دکتر سید اطهر شیر؛ پتنا: ادارۀ تحقیقات عربی و فارسی، 1402 ق. 119. نشتر عشق؛ حسینقلیخان عاشقی عظیمآبادی؛ تصحیح اصغر جان فدا؛ 5 ج، دوشنبه: مؤسسۀ شرق شناسی، آکادمی علوم شوروی سوسیالیستی، 1981- 1988م. 120. نظریات فلسفی میرزا عبدالقادر بیدل؛ ابراهیم مؤمنوف؛ سمرقند، 1946 م. 121. نکات الشعراء؛ میرمحمدتقی میر اکبرآبادی؛ ترتیب دکتر محمود الهی؛ لکهنو: اتّراپرادش اردو آکادمی، 1984 م 122. نقد بیدل؛ صلاحالدین فرزند ملا سرجالدین خان صلاح سلجوقی؛ به اهتمام عبدالله رئوفی؛ کابل: دیونهی وزارت و دارالتألیف ریاست، 1343 ش. 123. نگارستان فارس: شمس العلماء مولانا محمدحسین آزاد دهلوی؛ دهلی نو: عاکف بُکدپو، 1992 م. 124. نگاهی به تاریخ ادب فارسی در هند؛ دکتر توفیق هاشمپور سبحانی؛ تهرانی: انتشارات دبیرخانۀ شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی، 1377 ش. 125. نگاهی به صائب؛ علی دشتی؛ تهران: نشر بنیاد فرهنگ ایران، [بیتا]. 126. ویژۀ بیدل؛ سید امیرحسین عابدی؛ پتنا: ادارۀ تحقیقات عربی و فارسی، 1402ق. 127. همیشه بهار؛ کشن چند پسر اچل داس کهتری اخلاص شاه جهانآبادی؛ تصحیح دکتر وحید قریشی؛ کراچی، 1973 م. 128. یادگار غالب؛ مولوی الطاف حسین حالی پانی پتی؛ اله آباد: نشر شانتی پریس، 1977م. 129. - Life and works of abdul Qadir Bedil; Dr. Abdul chain, United Ltd, 1960. ب) معرفی برخی آثار منتشرشدۀ بیدل در آسیای میانه و ماوراءالنهر: بررسی دیوانهای شاعران و نویسندگان تاجیک و ازبکزبان منطقۀ ماوراءالنهر بهخوبی از تأثیر بیدل بر آنها حکایت دارد؛ همچنین گزارش محققان و تذکرهنویسان از زندگی طبقات مختلف مردم و تعلق عمیق آنها بر شعر بیدل، حاکی از این است که نقش بیدل در فرهنگ عامۀ ماوراءالنهر نیز بسیار تأثیرگذار بوده است. نگاهی به شناسنامۀ آثار منتشرشده در این منطقه، تحلیلها، مقدمهها، موخّرهها و حواشی آنها، نکات جالب توجهی از منظر نقد جامعهشناختی فرارروی خواننده قرار میدهد؛ به طوری که هیچ طبقۀ خاصی از تأثیر بیدل در این منطقه بر کنار نبوده است. ناشران و خوشنویسان آثار بیدل در طبقههای مختلف قابل بررسی هستند: صاحبان امارات و حاکمان ـ که اولین چاپ آثار بیدل به یاری وزیر دربار امارات خیوه در سال 1301ق به چاپ رسیده است ـ طبقۀ سادات و تاجران علوم دینی در نشر و گسترش آثار بیدل نقش داشتهاند. دیوان بیدل در سال 1322ق در سمرقند به سعی و اهتمام محمد صالح خواجه بخاری تاجر کتب علوم شرعیه به چاپ رسیده و این امر یکی از مهمترین دلایل تقویت پیوند مردم با دین و عرفان به وسیلۀ چاپ این کتابها بوده است. از آنجا که دانشآموزان و طلبههای مکاتب و آسیای میانه پس از خواندن اشعار حافظ، به خواندن آثار بیدل اهتمام میورزیدند، نقش مفتیها، قاضیها، میرزایان، عالمان و مدرّسان علوم ادبی و دینی در انتشار آثار بیدل بیشتر از بقیه بود. بخش اعظم آثار بیدل از سوی همین طبقه دستنویس میشد و یا به چاپ میرسید تا در مقام کتابهای درسی در رشد فکری مخاطبان مؤثر واقع شود. نقش تاجران کتاب از شهرهای سمرقند، بخارا، تاشکند، خوقند و خُجند در چاپ و انتشار آثار بیدل قابل توجه است. در شناسنامه تعداد چشمگیری از این کتاب ها القابی نظیر عمدةالتّجار، زبدةالتّجار، فخرالتّجار و نظایر آن دیده میشود. نخستین بار که دیوان بیدل به همراه نکات و اشارات و محیط اعظم در سال 1301ق/1886م در چاپخانۀ سنگی دولتی خیوه به چاپ رسید، تا سال 1335ق/1916م که آخرین چاپ سنگی بیدل با خط فارسی در چاپخانۀ غلامیۀ تاشکند با نام دیوان بیدل به اهتمام حاجی عبدالرئوف بن البنی به زیور طبع آراسته شد، جمعاً حدود 54 بار دیوان بیدل و منتخبات اشعار وی در چهار شهر بزرگ آسیای میانه به چاپ رسید که سهم تاشکند از این تعداد، بیشتر از بقیۀ شهرها بود. در طول این سالها بارها آثار بیدل در شهرهای خیوه، سمرقند، بخارا و تاشکند به چاپ رسیده است. در ادامۀ این مقاله به معرفی اجمالی بیش از پنجاه چاپ شناساییشده از آثار بیدل در آسیای میانه و ماوراءالنهر خواهیم پرداخت که قطعاً نقش مهمی در بیدلشناسی در حوزۀ تمدنی ایران و آسیای میانه و تهیۀ کتابشناسی جامع وی خواهد داشت: 130. دیوان بیدل مع نکات اشارات، محیط اعظم بیرونی؛ به اعانت جناب محمّد مراد ملقّب به دیوانبیگی و به اهتمام ابراهیم ایشان؛ دارالخلافه خیوق، مطبعۀ خورشید مطلع، 340ص، سنۀ 1301ق. 131. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام شرکت خیریۀ جدید؛ سمرقند: مطبعۀ لیموروف، 168ص (از ص 2 تا 157 غزلیات؛ از ص 158 تا 168 رباعیات)؛ به خط عبدالغفور، سنۀ 1301ق. 132. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام محمدصالح خواجه بخاری تاجر کتب علوم شرعیه؛ سمرقند: مطبعۀ تیموراُف، 162 ص (از ص 2 تا 153 غزلیات؛ از ص 153 تا 162 رباعیات)؛ به خط میرزا عبدالواحد بخاری، سنۀ 1322ق. 133. کتاب غزلیات بیرونی؛ سمرقند: مطبعۀ تیموراُف، 144ص، سنۀ 1325ق/ 1907م. 134. دیوان بیدل بیرونی؛ به فرمایش ملاعبدالحکیم و ملاعبدالرحمن در مطبعۀ سلیمانف و گززف؛ سمرقند، 144ص (از ص 2 تا 116 غزلیات؛ از ص 117 تا 144 رباعیات)؛ به خط میرزا سید عبدالسلام مخدوم بن ملاسید عبدالحمید مفتی ولد ملاسید عبدالله مدرّس کابل، سنۀ 1329ق. 135. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام ملا محمدی مخدوم؛ در مطبعۀ کاگان بخارا، 120ص (از ص 2 تا 97 غزلیات؛ از ص 97 تا 120رباعیات)، سنۀ 1326ق. 136. دیوان بیدل بیرونی؛ بخارا، مطبعۀ کاگان، 368ص (از ص 2 تا 357 غزلیات؛ از ص 358 تا 368 رباعیات)، به خط میرزا داود خواجه، سنۀ 1327ق. 137. دیوان بیدل بیرونی؛ مطبعۀ کاگان، دارالسلطنۀ بخارا، 120ص (از ص 2 تا 98 غزلیات؛ از ص 98 تا120رباعیات)، به خط عبدالمؤمن شاه دروازی، سنۀ 1328ق. 138. دیوان بیدل مع قصائد فیوض بیرونی؛ بخارا، مطبعۀ لوین، سنۀ 1330ق، 160ص. (قصاید فیوض در حاشیۀ کتاب آمده است). 139. دیوان بیدل بیرونی؛ در مطبعۀ بخارا، 120 ص (از ص 2 تا 111 غزلیات؛ از ص 111 تا 120 رباعیات)، به خط عبدالمنان حاجی بن عبدالوهاب، [بیتا]. 140. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام حاجی عبدالرؤف بن عبدالنبی؛ تاشکند: مطبعۀ پورصوف، 168ص. (از ص 2 تا 145 غزلیات؛ از ص 145 تا 168 رباعیات)، به خط محمد شاهمراد. 141. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام حاجی عبدالرؤف بن عبدالنبی؛ تاشکند: مطبعۀ پورصوف نینک باصمهخانۀ سیّده، 168ص (تفاوت این چاپ با پیشین در این است که اندازۀ آن بزرگتر و در حاشیه کتاب نیز اشعار بیدل کتابت شده است). 142. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام حاجی عبدالرؤف؛ تاشکند: مطبعۀ غلامیه، 120ص (از ص 2 تا 103 غزلیات، از ص 104 تا 119رباعیات)، به خط شاه اسلام الشاشی، سنۀ 1326ق. 143. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام حاجی عبدالرؤف؛ تاشکند: مطبعۀ پورصوف، 128ص (از ص. 2 تا 120 غزلیات؛ از ص 121 تا 128رباعیات)، سنۀ 1330ق. 144. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام حاجی عبدالرؤف بن عبدالنبی؛ تاشکند: مطبعۀ غلامیه، 128ص (از ص 2 تا 123 غزلیات؛ از ص 123 تا 128 رباعیات)، [بیتا]. 145. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام شرکت خیریۀ جدیده؛ تاشکند، 168ص (از ص 2 تا 157 غزلیات؛ از ص 158 تا 168رباعیات)، [بیتا]. 146. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام شرکت خیریۀ جدیده؛ تاشکند، 192ص (از 2 تا 181 غزلیات؛ از ص 18 تا 192 رباعیات)، سنۀ 1319ق. 147. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام شرکت خیریۀ جدیده؛ تاشکند، چاپخانۀ پادشاهی، 192ص (از ص 2 تا 181 غزلیات؛ از ص 182 تا 192 رباعیات)، به خط نجمالدین خواجه خوقندی، سنۀ 1321ق. 148. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام شرکت خیریۀ جدیده؛ تاشکند، 192ص (از ص 2 تا 181 غزلیات؛ از ص. 182 تا 192 رباعیات)، سنۀ 1314ق. 149. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام ملافاضل آخوند خوقندی ابن ملاعبدالله آخوند، با اجازۀ معارف نظارت جلیله پتیزبورغ؛ تاشکند: مطبعۀ لاختین، 162ص (رباعیات در حواشی ص 158-162)، سنۀ 1315ق. 150. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام ملاعبدالملک حاجی ولد عبدالنبی؛ تاشکند: مطبعۀ فتوخوف، 228ص (از ص 2 تا 226 غزلیات (411 غزل)؛ از ص 227-228 رباعیات)، سنۀ 1313ق. 151. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام اصغر خواجه ابن سعادت خواجه ایشان؛ تاشکند: مطبعۀ بریدینباخ، 192ص (از ص 2 تا 181 غزلیات؛ از ص 182 تا 192 رباعیات)، سنۀ 1314ق. 152. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام ملا اکملخان ابن ملا اسلامخان؛ تاشکند: مطبعۀ ایلیین، 168ص (از ص 2 تا 157 غزلیات؛ از ص 158 تا 168 رباعیات)، [بیتا]. 153. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام سیداکبر خواجه بن سید عمر قاری؛ تاشکند: مطبعۀ ایلیین، 156ص (از ص 2 تا 145 غزلیات؛ از ص 145 تا 156 رباعیات)، به خط شاه اسلام، سنۀ 1323ق. 154. دیوان بیدل بیرونی؛ به فرمایش ملاسید احمد خواجه سلیمان خواجه اوغلی؛ تاشکند: مطبعۀ غلامیه، 120ص (از ص 2 تا 97 غزلیات؛ از 97 تا 120 رباعیات) به خط ملا آرتوق، [بیتا]. 155. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام ملا محمد زفربیک محمد اوغلی؛ تاشکند: مطبعۀ پورصوف، 120ص (از ص 2 تا 98 غزلیات؛ از ص 98 تا 121 رباعیات)، سنۀ 1326ق. 156. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام زبدةالتّجار ملامیرزا احمدبن میرزا کریم حاجب مرحوم تاشکندی؛ تاشکند، 120ص (از ص 2 تا 97 غزلیات؛ از ص 97 تا 120 رباعیات)، به خط ملاعبدالغفور ملقّب به اوتب بن رسول محمد شاشی، سنۀ 1331ق. 157. دیوان بیدل بیرونی؛ به سفارش عمدهالتجار ملا میرزا احمد بن میرزا کریم؛ مطبعۀ نامی گرامی، 96ص (از ص 2 تا 73 غزلیات؛ از 73 تا 96 رباعیات)، سنۀ 1333ق. 158. کتاب غزلیات مع قصائد فیوض بیرونی؛ به اهتمام میرزا احمد بن میرزا کریم؛ تاشکند، 108ص (از ص 2 تا 108 غزلیات؛ حواشی ص 102 تا 108 قصائد فیوض)، سنۀ 1333ق. 159. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام ملاغلام رسول خواجه بن محمد رسول خواجه؛ تاشکند: مطبعۀ بریدینباخ، (یادداشت روسی: در سال 1893م. از سانسور واقع در سنپترزبورگ اجازه چاپ گرفته شده است) 192ص (از ص 2 تا 181 غزلیات؛ از ص 182 تا 192 رباعیات). 160. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام غلام رسول خواجه بن محمد رسول خواجه؛ تاشکند: مطبعۀ پورصوف، 127ص (از ص 2 تا 121 غزلیات؛ از ص 121 تا 128 رباعیات)، خط محمد شاهمراد، سنۀ 1325ق. 161. دیوان بیدل بیرونی مع رباعیات عمر خیام فی الحاشیه؛ به اهتمام قاضی ولایت تاشکند غلام رسول خواجه بن محمد رسول خواجه، تاشکند، 147ص (از ص 2 تا 137 غزلیات؛ از ص 137 تا 147 رباعیات)، (در حواشی ص 2-8 شرح حال حکیم عمر خیام و در حواشی ص 9 ـ 137 رباعیات حکیم عمر خیام)، [بیتا]. 162. کتاب غزلیات مع قصائد فیوض بیرونی؛ به اهتمام زبدةالتجار ملاتیمور خواجه بن حاجی محمد خواجه خجندی؛ تاشکند: مطبعۀ غلامی، 144ص (از ص 2 تا 144 غزلیات بیدل؛ در حواشی صفحات 142تا144 قصائد فیوض)، سنۀ 1333ق. 163. دیوان بیدل بیرونی؛ به سفارش ملاتیمور خواجه بن حاجی محمد خواجه خجندی؛ تاشکند: مطبعۀ غلامی، 120ص (از ص. 2 تا 97 غزلیات؛ از ص 97 تا 120 رباعیات)، [بیتا]. 164. دیوان بیدل بیرونی؛ به سفارش ملاغلامحسن مخدوم؛ تاشکند: مطبعۀ غلامی، 119ص (از ص 2 تا 104 غزلیات؛ از ص 104 تا 119 رباعیات)، به خط منشی شاه اسلام، سنۀ 1327ق. 165. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام یعقوب خواجه صحاف ابن پادشاه خواجه صحاف؛ تاشکند: مطبعۀ ایلیین، 192ص (از ص 2 تا 181 غزلیات؛ از ص 182 تا 192 رباعیات)، سنۀ 1318ق. 166. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام یعقوب خواجه ایشان؛ تاشکند، مطبعۀ پورصوف، 136ص (از ص 2 تا 121 غزلیات؛ از ص 122 تا 136 رباعیات)، به خط ملا شاه اسلام شاشی، سنۀ 1324ق. 167. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام ملامحمد ناصح مخدوم بن ملا علی، تاشکند: مطبعۀ غلامی، 120ص (از ص 2 تا 97 غزلیات؛ از ص 97 تا 120 رباعیات)، به خط یوسف تاشکندی نوقلمی جلابی، 1333ق. 168. غزلیات بیدل بیرونی مع قصائد فیوض در حاشیه؛ به اهتمام زبدةالتجار ملاعبدالقادر بای و ملاعبدالعظیم بای ابنین قاری عبدالرحیم بای تاشکندی؛ تاشکند: مطبعۀ پورصوف،160ص (از ص 2 تا160 غزلیات؛ در حواشی صفحات 152 تا 157 قصاید فیوض)، به خط محمد شاه مراد، 1330ق. 169. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام راقم (محمد شاه مراد) و به خراجات ملاعبدالقادر بای و ملاعبدالعظیم بای ابنین قاری عبدالرحیم بای تاشکندی، تاشکند: مطبعۀ پورصوف، 192ص (از ص 2 تا 181غزلیات؛ از ص 182 تا 192 رباعیات)، سنۀ 1332ق. 170. منتخب دیوان بیدل مع نکات بیرونی؛ به اهتمام رحیم خواجه ایشان ابن علی خواجه ایشان، با اجازات معارف نظارت جلسۀ دارالسلطنۀ پیترزبرخ؛ تاشکند: مطبعۀ لاختین، 216ص (از ص 2 تا 210 غزلیات؛ از ص 210 تا 216 رباعیات)، سنۀ 1309ق. 171. دیوان بیدل بیرونی؛ تاشکند: مطبعۀ لاختین، 227ص (از ص 2 تا 217 غزلیات؛ از ص 217 تا 227 رباعیات)، به خط شاهمرد، سنۀ 1311ق. 172. دیوان بیدل بیرونی؛ به اهتمام راقم؛ تاشکند: مطبعۀ برایدینباخ، 192ص (از ص 2 تا 181 غزلیات؛ از ص 182 تا 192 رباعیات)، سنۀ 1316ق. 173. دیوان بیدل بیرونی (در 3 نوابر سال 1900عیسوی از سانسور واقع از سنترزبورغ برای چاپ اجازه گرفته شده است)؛ تاشکند: مطبعۀ ایلین، 144ص (از 2 تا 132 غزلیات؛ از ص 132 تا 144 رباعیات)، به خط اتراجی شاه اسلام، [بیتا]. 174. دیوان بیدل بیرونی؛ تاشکند: مطبعۀ پورصوف، 168ص (از ص 2 تا 157 غزلیات؛ از ص 158 تا 168 رباعیات)، سنۀ 1319ق. 175. دیوان بیدل بیرونی؛ تاشکند، مطبعۀ پورصوف، 144ص (از ص 2 تا 130 غزلیات؛ از ص 130 تا 144 رباعیات)، به خط محمد شاهمراد، سنۀ 1321ق. 176. دیوان بیدل بیرونی؛ تاشکند: مطبعۀ غلامیه، 118ص (از ص 2 تا 104 غزلیات؛ از ص 104 تا 118 رباعیات)، به خط ملا اوتب شاشی، سنۀ 1328ق. 177. دیوان بیدل بیرونی؛ تاشکند: مطبعۀ غلامی، 120ص (از ص 2 تا 97 غزلیات؛ از ص 97 تا 120 رباعیات)، به خط ملا عبدالغفور ملقب به ملا اوتب رسول محمد اوغلی تاشکندی، سنۀ 1330ق. 178. دیوان بیدل مع قصائد فیوض بیرونی؛ تاشکند: مطبعۀ غلامی، 120ص (از ص 2 تا 114 غزلیات؛ از ص 115 تا 120 غزلیات؛ در حواشی ص 120 تا 122 قصائد فیوض)، [بیتا]. 179. دیوان بیدل؛ به اهتمام ملا ظهورالدین مخدوم بن ملا موسوی قاری؛ تاشکند: مطبعۀ غلامی، 120ص (از ص 2 تا 97 غزلیات؛ از ص 97 تا 120 رباعیات)، سنۀ 1333ق. 180. دیوان بیدل؛ به سفارش ملا زفر بن شکور محمد تاشکندی؛ تاشکند: مطبعۀ غلامی، 96ص (از ص 2 تا 73 غزلیات؛ از 73 تا 96 رباعیات)، به خط میرعلی، [بیتا]. 181. دیوان بیدل؛ به اهتمام حاجی عبدالروف بن عبدالنبی؛ تاشکند: مطبعۀ غلامی، 96ص (از ص 2 تا 76 غزلیات؛ از ص 76 تا 92 رباعیات)، سنۀ 1335ق. 182. دیوان بیدل؛ مطبعۀ ایلنین، تاشکند، 144ص (از ص 2 تا 137 غزلیات؛ از 137 تا 144 رباعیات)، به خط محمد شاهمراد، سنۀ 1319ق. ج) برخي نسخ خطي از آثار بيدل در كتابخانههاي ايران: 183. بهاريه: - مجلس شورا، ش 208/14209، به خط جامع جنگ حكيم هندي، ق11، [فهرست مجلس 38/303]. 184. چهار عنصر: - دانشكدة ادبيات دانشگاه تهران، ش106ب، ق11، [فهرست 1/196]. - مجلس سناي سابق، ش2/1355، ق12، [فهرست سنا 2/232]. - دانشگاه تهران، ش9642، ق12، [فهرست دانشگاه 17/443]. - ملي تهران، ش7332، 1182ق، [شماره رايانه 1397]. - همان، ش7329، 1183ق، [شماره رايانه 1390]. 185. ديباچة بياض: - مجلس شورا، ش4/14215، بيتا، [فهرست مجلس 38/315]. 186. ديوان بيدل: - آستان قدس مشهد، ش 4613، 1239ق، [فهرست آستان 7/379]. - دانشگاه تهران، ش7892، 1297ق، [فهرست دانشگاه 16/727]. - همان، ش4270، ق12-13، [فهرست دانشگاه 13/3239]. - همان، ش1769ف، بيتا، [فهرست فيلمها 1/88]. - سپهسالار، ش403، بيتا، [فهرست سپهسالار2/572]. - مرعشي قم، ش1/11659، ق12، [فهرست مرعشي 29/439]. - همان، ش4283، (غزليات)، ق13، [فهرست مرعشي 11/282]. - همان، ش780، 1277ق، [فهرست مرعشي 2/387]. - كاظميني يزد، ش141، ق12، [فهرست كاظميني 1/132]. - گلپايگاني قم، ش7406- 26/38، (غزليات از «ذ» تا «ي»)، 1241ق، [فهرست گلپايگاني 4/1866]. - همان، ش209- 29/2، 1304ق، [فهرست گلپايگاني 4/1866]. - همان، ش54- 54/1، (غزليات)، بيتا، [فهرست گلپايگاني 4/1866]. - مفتاح تهران، ش825، ق11-12، [نشريه 7/156]. - ملي تهران، ش18259، ق11-12، [شماره رايانه 1135]. - همان، ش21097، ق13، [شماره رايانه 2822]. - همان، ش21106، ق13، [شماره رايانه 2824]. - همان، ش21120، ق13، [شماره رايانه 2827]. - همان، ش21111، 1230ق، [شماره رايانه 2825]. - همان، ش25727، بيتا، [شماره رايانه 1769]. - همان، ش17404، بيتا، [شماره رايانه 817]. - همان، ش17411، بيتا، [شماره رايانه 818]. - همان، ش17430، بيتا، [شماره رايانه 829]. - همان، ش17449، بيتا، [شماره رايانه 836]. - مجلس شورا، ش8725، (محيط اعظم و غزليات و رباعيات)، 1152ق، [فهرست مجلس 28/230]. - همان، ش58، (قصايد و غزليات و رباعيات)، 1226ق، [فهرست سنا 1/29]. - همان، ش13406، (غزليات و رباعيات)، 1232ق، [فهرست مجلس 36/345]. - شيخ علي حيدر مشهد، ش1211، 1197ق، [فهرست 3/182]. - ملك تهران، ش5169، (رباعيات)، ق13، [فهرست ملك 3/402]. - همان، ش4669، 1236ق، [فهرست ملك 2/268]. - همان، ش5453، بيتا، [فهرست ملك 2/269]. - همان، ش5449، 1277ق، [فهرست ملك2/269]. - مركز مطالعات قم، ش427، 1305ق، [فهرست مركز 1/357]. - مينوي تهران، ش74، بيتا، [نشريه 6/645]. 187. سرمة اعتبار: - مجلس شورا، ش207/14209، به خط جامع جنگ حكيم هندي، ق11، [فهرست مجلس 38/302]. 188. سطر معرفت: - ملك تهران، ش6433، 1290ق، [فهرست ملك 3/457]. 189. طلسم حيرت: - ملي تهران، ش7330، بيتا، [شماره رايانه 1396]. 190. عرفان: - دانشگاه تهران، ش10042، 1237ق، [فهرست دانشگاه 17/531]. 191. كليات بيدل: - مجلس سناي سابق، ش1355، (شامل ديوان غزليات و رباعيات و چهارعنصر)، ق12، [فهرست سنا 2/231]. 192. محيط اعظم: - آرامگاه بوعلي همدان، بيشماره، 1243ق، [نشريه 5/335]. - مركز مطالعات قم، ش347، 1306ق، [فهرست مركز 1/306]. - مجلس شورا، ش5/13446، 1314ق، [فهرست مجلس 36/393]. - همان، ش5/14215، (ديباچة آن است)، بيتا، [فهرست مجلس 38/315]. - همان، ش17029، بيتا. - الهيات مشهد، ش1/19326، بيتا، [فهرست الهيات 2/400]. - ملي تهران، ش25569، بيتا، [شمارة رايانه 1606]. 193. منشآت= نامهها: - كاظميني يزد، ش145، 1160ق، [فهرست كاظميني 1/135]. - گلپايگاني قم، ش2601- 51/14، ق13، [فهرست گلپايگاني 8/4630]. - وزيري يزد، ش2/2405، بيتا، [فهرست وزيري 4/1282]. - مجلس شورا، ش13/14215، بيتا، [فهرست مجلس 38/316]. - همان، ش98/14209، ق11، [فهرست مجلس 38/295]. - همان، ش209/14209، ق11، [فهرست مجلس 38/303]. - مجلس شورا، ش23/14215، ق12، [فهرست مجلس 38/316]. - آرامگاه بوعلي همدان، بيشماره، بيتا، [نشريه 5/335]. - همان، بيشماره، (محيط اعظم و منشآت)، بيتا، [نشريه 5/335]. - دانشگاه تهران، ش9798، بيتا، [فهرست دانشگاه 17/485]. 194. نكات: - مرعشي قم، ش2/11659، ق12، [فهرست مرعشي29/439]. - الهيات مشهد، ش2/19326، بيتا، [فهرست الهيات 2/400]. - مجلس شورا، ش17029، بيتا. * * *
اين وبلاگ صرفا جهت انعكاس برخي آثار و مقالات چاپ شده نويسنده ميباشد.