غرایب
الفنون و ملح العیون را که برای اولین بار توسط کتابخانۀ بادلیان کشف و
خریداری شد، می توان در ردیف کتب عجایب نگاری طبقه بندی کرد.
این گروه از آثار بیش از هر
چیز دانشنامه‌هایی عمومی هستند و در آنها از همة وجوه جهان هستی سخن گفته
می‌شود؛ از این‌رو، آنها را بیشتر در ردیف آثار کیهان‌شناسی نیز می توان
قرار داد. اموری که در این آثار از آنها به عنوان امر عجیب یاد شده، یا
متأثر از باورهای دینی و قومی است یا ناشناخته‌های اعصار پیشین است.
نویسندگان این آثار هدف خود را از تدوین چنین آثاری، ذکر قدرت خداوند و
آشکار شدن توانایی او بر خلق چنین عجایبی به منظور تنبه انسان و نیز آگاهی
این آثار بی‌شباهت به کتابهایی چون تاریخ طبیعی پلینی (23 ـ 79م) نیست،
اما چون مدرکی حاکی از آشنایی مسلمانان با این اثر وجود ندارد و در نخستین
کتاب‌شناسی‌های دوران اسلامی نیز ذکری از این‌گونه آثار به میان نیامده
است، به‌طور مشخص نمی‌توان گفت که مسلمانان از چه زمانی و به چه دلیلی به
نوشتن چنین آثاری رو آورده‌اند. البته نمونه‌هایی از این‌گونه مطالب در
سفرنامه‌ها و کتابهای جغرافی به چشم می‌آید. هرچند در این کتابها معمولاً
بخش مستقلی دربارۀ جانوران و یا ذکر عجایب ایشان گنجانده نشده است، و
نویسندگان معمولاً در ذکر اماکن به جانوران آنها هم توجه کرده‌اند. برای
نمونه ابوحامد غرناطی، از جغرافی‌نویسان سده 6ق/12م، گزارش‌هایی از
مسافرت‌های خود فراهم آورده است. آثار او با توجه به عناوینی که برای آنها
برگزیده، و مطالبی که در آنها بدان پرداخته، به کتابهای عجایب بسیار نزدیک
است. مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین اثر او، تحفة‌الالباب و نخبة‌الاعجاب است.
این کتاب در چهار بخش تنظیم
شده است و بخش سوم آن به بیان شگفتی‌های دریا و جانوران عجیب آن اختصاص
دارد (آلوارت، V/365). نمونه‌های دیگری از آثار جغرافیایی که در آنها به
جانوران و به‌ویژه به عجایب آنها پرداخته شده باشد، در سده‌های بعد هم
دیده می‌شود. برای نمونه شمس‌الدین محمد دمشقی (متوفی 727ق/1327م) در کتاب
نخبة‌الدهرفی عجائب البر و البحر (آلوارت، V/367 _ 369) و سراج‌الدین عمر ابن وردی (متوفی 850 یا 861 ق/1446 یا 1457م) در کتاب خریدة‌العجائب و فریدة‌الغرائب (آلوارت، V/371 -372) به مسائلی از این دست اشاره کرده‌اند.
غرایب الفنون بیشتر یک کتاب
دائره المعارف گونه در حوزۀ کیهان شناسی و عجایب نگاری به حساب می‌آید.
چرا که در آن ضمن بر شمردن اقالیم، عجایب آن را نیز متذکر می شود. جای
بسیار تأسف است که قسمت عمدۀ کتاب مفقود شده و بخش جغرافیا و نجوم آن به
طور کامل به دست ما رسیده و قسمتی اندک از عجایب نباتات و غیره.
نقشه های جغرافیایی این نسخه
بسیار نفیس و در نوع خود بی نظیر هستند. این صور می تواند در تکمیل
تحقیقات پژوهشگران در این حوزه کمک شایانی نماید.
نسخه به خط نسخ کهن و احتمالاً
در سده های ششم تا هفتم هجری کتابت شده است. تصاویر در نوع خود دقیق ترسیم
شده و در عین حال رنگهای به کار رفته در آنها در تعیین محل مسکون و بحر و
بحیره (دریاچه) نهر و جبال و غیره زیبایی و ویژگی خاصی به نسخه داده است.
کتاب پس از تحمیدیه ای کوتاه و
صلوات بر نبی مکرم (ص) و آل او (ع) با مقالۀ اوّل شروع می شود. عنوان کتاب
خوشبختانه به طور کامل در مقدمه آمده است.
عناوین ابواب و فصول موجود در نسخه چنین است:
المقالۀ الاولی: و هی عشرۀ فصول
الفصل الاوّل: فی صورۀ الفلک و کیفیۀ شکله و کمیّته.
الفصل الثانی: فی صور البروج الجنوبیۀ و الشمالیۀ و احوالها.
الفصل االثالث: فی کمیّۀ الکواکب الشمالیۀ و الخلق الجنوبیۀ.
الفصل الرابع: فی معرفۀ الکواکب الخفیّۀ و الافعال و موافقتها فی الموالید و الاشکال.
الفصل الخامس: فی صورۀ تقدم ذکره من الکواکب الشمالیۀ و الجنوبیۀ.
الفصل السادس: فی احوال ذوات الذوایب و ما فی طلوعها من العجایب.
الفصل السابع: فی الکواکب الخفیّۀ التی فی الفلک التاسع و تأثیراتها و افعالها.
الفصل الثامن: فی احوال
الکواکب الخمس و النیرین القمر و الشمس و اختصاصاتها و اسمائها و جهاتها و
افعالها و تأبیداتها و مناحسها و سعاداتها.
الفصل التاسع: فی منازل القمر و صورها و عیوقاتها و تواریخ طلوعها و اوقاتها و مایحتاج الی معرفته من جمیع حالاتها.
الفصل العاشر: فی هبوب الریاح من جمیع الجهات و ما یتدر به العالم من التأثیرات.
المقالۀ الثانیۀ: هی خمسۀ و عشرون فصلاً
الفصل الاوّل: فی مساحۀ الارض.
الفصل الثانی: فی صورۀ الارض.
الفصل الثالث: فی معرفۀ الاقالیم.
الفصل الرابع: فی تسمیۀ جزیرۀ العرب.
الفصل الخامس: فی امصار الآفاق.
الفصل السادس: فی صور البحار.
الفصل السابع: فیما علی شاطبۀ من المدن و القلاع.
.... الفصل العاشر: فی البحر المغربی و الشامی.
الفصل الحادی عشر: فی بحر حرزان.
الفصل الثانی عشر: فی وصف الجزایر الکبار من هذه البحار اذ کان العرض فی ذلک الاختصار.
الفصل الثالث عشر: فی جزیرۀ المهدیۀ.
الفصل الرابع عشر: فی جزیرۀ تینس.
الفصل الخامس عشر: فی جزایر الکفرۀ.
الفصل السادس عشر: فی صور الدحال التی هی الاخوار.
الفصل السابع عشر: فی وصف البحیرات.
الفصل الثامن عشر: فی الانهار و اشکالها و المتصل بها من المدن.
الفصل التاسع عشر: فی وصف الانهار.
الفصل العشرین: فی عجایب نبات الماء من السموک و الوحوش البحر.
الفصل الحادی و العشرون: فی الخلق الانسانیۀ المشوّهۀ.
الفصل الثانی و العشرون: فی عجایب المیاه.
الفصل الثالث و العشرون: فی غریب النّبات.
الفصل الرابع و العشرون: فی غرایب الوحوش.
[.....]
کتاب غرایب الفنون و ملح العیون؛
از: مؤلفی ناشناخته (چاپ عکسی بر اساس نسخۀ خطی منحصر بفرد کتابخانۀ
بادلیان)، به کوشش دکتر یوسف بیگ باباپور، با مقدمه‌ای از امیر هوشنگ
انوری، ضمن مجموعه تاریخ علم، فرهنگ و تمدن دوره اسلامی (شماره 7) از سوی
انتشارات سفیر اردهال در تهران به صورت تمام رنگی به قیمت 70000 تومان در
تیراژ محدود با جلد سخت منتشر شده است.
اين وبلاگ صرفا جهت انعكاس برخي آثار و مقالات چاپ شده نويسنده ميباشد.