دكتر يوسف بيگ‌‌باباپور

معرفي نسخه‌اي نويافته از سدة دهم (مكتوب سنة 972 هـ.ق.):

حساب و سياق

تصنیف: محي‌الّدين محمّد بن حاجي اتمجد كاتب

يوسف بيگ‌باباپور

درآمد:

در مطالعات تاریخ علم در دورۀ اسلامی، بالاخص در ریاضیّات توجه اندکی به تاریخ علوم در امپراطوری عثمانی شده است. چه بسیار کتب و رسایلی که در دورۀ عثمانی، به زبان ترکی عثمانی تصنیف یافته و به نوبۀ خود از اهمیت خاصّی برخوردارند و می طلبد که همگام با آثار ایرانی فارسی بدانها نیز توجه ویژه ای شود و در مطالعات تاریخ علوم نیز به این آثار، به عنوان ادامه و جزوی از تاریخ علوم دورۀ اسلامی و پیشرفتهای علمی مسلمانان در این دوره بپردازیم.

در كتابخانة عمومي مراغه، وقتي مشغول عكسبرداري از نسخ خطي آن بوديم، به نسخه‌اي خوب برخورديم كه از جهاتي قابل تأمّل و توجّه بود. تاريخ كتابت اين نسخه اواخر صفر سنة 972 هـ.ق. بود كه توسط احمد بن سنان كتابت شده است و از لحاظ فيزيكي، نسخه داراي جلد تيماج سياه در ابعاد 14×20 سانتي‌متري، 98 برگِ 17 سطري، به خط نستعليق عثماني به عناوين و خطوط شنگرف مي‌باشد.

با تورّقي در نسخه دريافتيم كه آن نسخه‌اي از كتاب حساب و سياق است كه مؤلّف خود را «محيّ ‌الدين محمّد بن حاجي اتمجد كاتب» معرفي مي‌كند.

موضوع كتاب رياضيات و بالاخص مبحث «حساب و سياق» است. امّا به زبان تركي عثماني نگارش يافته و چنان که مؤلّف اذعان داشته و از متن کتاب مستفاد می شود، این کتاب به بايزيد خان بن محمّد خان تقديم شده است.

بايزيد خان بن محمد خان ، متولّد 1447 م.، كه از 1481 م./886 هـ.ق. تا 1512 م./918 هـ.ق. در عثماني حكومت داشت و معاصر شاه اسماعيل اوّل بود. او ممالك مصر را زير نفوذ داشت و در اروپا ملداوي را به چنگ آورد و بسني و كراوسي را هم. در سال 918 هـ.ق. جاي خود را به پسرش، سلطان سليم اول سپرد. او با جامي، شاعر معروف ايران روابطي داشت.[1]

علم سياق، علم حساب و نوشتن حساب را گويند. صاحب غياث‌اللغات گويد: «سياق، پاي‌بندِ باز (پرندة شكاري) است و چون در علم حساب تحريك زمان و راندن قلم به سرعت تمام است، لهذا علم حساب را سياق مي‌گفته باشند؛ يا آن كه حفظ حساب به منزلة باز است كه از دست خواط اكثر پرواز مي‌نمايد و نوشتن آن براي يادداشت به مثابة پاي‌بند است. از اين رو قواعد نوشتن حساب را سياق نام كردند»[2].

دربارة محيّ ‌الدين محمّد بن حاجي اتمجد كاتب، اطلاع زيادي به دست نيامد، جز آن كه پيش از سال 918 هـ.ق. كتاب خويش را تأليف نموده، عثماني الاصل بوده و احتمالاً جزو دانشمندان درباري سلطان بايزيد به حساب مي‌آمده و يكي از رياضي‌دانان اواخر سدة نهم هجري و اوايل سدة دهم هجري بوده است. اين همة اطلاعاتي است كه در برخورد اوّل با نسخه به دست مي‌آيد. تا جايي كه كوشيديم در منابع طراز اول تاريخ علم و در مآخذ ديگر رجال شناسی و کتب تراجم، نامي از وي يافت نشد.

اين رساله در شانزده فصل مي‌باشد كه به قرار زير است:

تصویر صفحۀ اوّل نسخه

فصل الاوّل: في بيان سياقات العربي.

          فصل الثاني: في بیان ارقام الهندي.

          فصل الثالث: في بيان الجمع.

          فصل الرابع: في بيان ضرب العقود.

          فصل الخامس: في بيان ضرب غيرالعقود.

          فصل السادس: في بيان التضعيف.

          فصل السابع: في بيان التنصيف.

          فصل الثامن: في بيان التفريق.

          فصل التاسع: في بيان التقسيم.

          فصل العاشر: في بيان ميزان الجمع و الضرب و التضعيف و التصنيف و التقسيم و التفريق.

          فصل الحادي عشر: في بيان تقسيم الغرماء.

          فصل الثاني عشر: في بيان التثليث و التربيع و التخميس الي غايه التشعير.

          فصل الثالث عشر: في بيان استخراج المخارج.

          فصل الخامس عشر: في بيان قسمت المواريث.

          فصل السادس عشر: في بيان الخطائين و شقّ ثاني.

          نسخة حاضر، كامل است و چنین آغاز می شود:« الحمد لله الملک الاعز الاکرم و القادر الحکیم الاعظم الذی علم الانسان بالقلم ما لم یعلم ... اما بعد، بو کتابک مصنفی و بو رسالتک مؤلفی قلیل العمل ...»

و پایان آن چنین است: « ... ایمن و اشرف ساعتده وقت ضُحاده و یوم جمعه ده که عید اضحی ایدی اتمام یتشدی و بو رساله ... زمان آخرده ظهور بولدغی اجلدن ... واقع اولدی» .[4]