دكتر يوسف بيگ‌‌باباپور

معرفی نسخه‌اي در مهندسی مکانیک از سدۀ سوم هجری

کتاب الحیل

از: بنو موسی

(نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 4072)

یوسف بیگ باباپور

درآمد:

بنوموسی، سه برادر به نامهای محمد، احمد و حسن فرزندان موسی بن شاکر، از برجسته ترین دانشمندان و مهندسان ایرانی قرن سوم هجری بودند. با آنکه فهرست نویسان و مورخان بسیاری در آثار خود از این برادران نام برده اند، اما دانسته های ما به ویژه دربارة زندگی آنان زیاد نیست. این برادران را با لقب «بنومنجّم» و پدر آنها موسی بن شاکر را موسی منجّم نیز نامیده اند. بنومنجّم لقبی است که بعدها به فرزندان یحیی بن ابی منصور نیز داده شد. موطن پدر آنان خوارزم گفته شده و او را موسی بن شاکر خوارزمی نیز نامیده اند. زندگی موسی بن شاکر را هاله ای از افسانه فرا گرفته است. برابر این افسانه که قفطی آن را ذکر کرده است، موسی نخست راهزن بود ولی از این کار توبه کرد. ابن عبری نیز به این حکایت اشاره ای کرده است. اما نوشتة قفطی دربارة موسی بن شاکر و احترام مأمون به وی تناقض آمیز به نظر می رسد.

از زمان تولد سه فرزند موسی، محمد و احمد و حسن، اطلاعی در دست نیست، اما از آنجا که اسامی آنان همه جا به همین ترتیب ذکر شده است، می توان گفت که توالی سنّی آنان نیز به همین ترتیب بوده است. قفطی نیز محمد را بزرگترین و حسن را کوچکترین برادر دانسته است.

موسی بن شاکر، منجّم مأمون بود و ابن عبری نقل قولی را از یحیی بن ابی منصور دربارة طالع استخراج شدة پیامبری دروغین از قول موسی بن شاکر نقل کرده است. راهیابی بنوموسی به دربار مأمون نیز از طریق مناسبات نزدیکی که موسی با خلیفه داشت، صورت گرفت. با مرگ موسی بن شاکر در زمان خلافت مأمون، بنوموسی که خردسال بودند، تحت سرپرستی مأمون به فراگیری علوم در بیت الحکمه پرداختند. مأمون نخست اسحاق بن ابراهیم مصعبی و سپس یحیی بن ابی منصور را به سرپرستی ایشان گمارد. بنوموسی در اوایل خلافت مأمون بین هفت تا ده سال و در پایان خلافت او بین 27 تا 30 سال داشته اند.

به نوشتة قفطی این برادران در نوجوانی و حین علم آموزی در زمان مأمون وضع مادی مناسبی نداشتند، اما پس از آن و به ویژه در زمان خلفای پس از مأمون، صاحب ثروت و نفوذ فراوان شدند. به نوشتة قفطی درآمد سالانة محمد در بغداد و فارس و دمشق و دیگر جاها به حدود چهارصد هزار دینار و درآمد احمد به حدود هفتاد هزار دینار می رسید.

این سه برادر در فعالیتهای علمی با یکدیگر همکاری داشتند. در این میان محمد علاوه بر کارهای علمی به سیاست نیز گرایش داشت. به گفتة قفطی او عاقبت از سران و سرداران شد. طبری نیز از فعالیتهای سیاسی محمد و مشارکت وی در امور سیاسی و اغتشاشات زمان منتصر، معتصم و مستعین خبر می دهد.

اما تمامی شهرت این برادران به سبب فعالیتهای علمی آنان است. تلاش بنوموسی در فراگیری علوم، آنان را به فعالترین اعضای بیت الحکمه تبدیل کرد. بنوموسی در تلاش برای دستیابی به علوم، اشخاصی را با هزینة خود به سرزمین روم می فرستادند و مترجمان را از گوشه و کنار با دادن عطایا و بخششهای گزاف به مرکز خلافت جلب می کردند. قفطی از همکاری حنین بن اسحاق با بنوموسی سخن می گوید که وظیفة ترجمة کتاب را از یونانی به عربی برعهده داشته است. این نوشته باید به بعد از سفر محمد به روم شرقی مربوط باشد که حنین را با خود به بغداد آورد. به نوشتة ابن ابی اصیبعه بنوموسی معیشت بعضی از مترجمان را برعهده داشتند و هر ماه حدود پانصد دینار برای ترجمه و هزینة زندگی مترجمانی چون حنین بن اسحاق، حُبَیش بن حسن و ثابت بن قُرّه خرج می کردند. محمد خود به آسیای صغیر سفر می کرد تا نسخه های کتب را خریداری کند و در یکی از همین سفرها بود که در بازگشت از روم شرقی ثابت بن قُرّه را که در آن زمان در حرّان به شغل صرافی اشتغال داشت، با خود به بغداد آورد. ثابت در خانة محمد اقامت گزید و در آنجا به دانش اندوزی پرداخت. در حقیقت بنوموسی به طور مستقل، و نه به امر خلفا، به جمع آوری کتب علمی و فلسفی و ترجمة آنها مشغول بودند. محمد بهرة فراوانی از هندسه و نجوم داشت و به اصول اقلیدس و مجسطی بطلمیوس آگاه بود و کتابهای نجوم و هندسه و حساب و منطق را جمع آوری می کرد. برادر دیگر، احمد، از نظر علمی نسبت به محمد در رتبة پایین تری قرار داشت، مگر در صناعت حیل که در این زمینه از ایرن (هرون) اسکندرانی (متوفی 62م ) و دیگر قدمای این صنعت برتر شمرده می شد. حسن بن موسی در هندسه بی نظیر بود و با آنکه بیش از شش مقاله از اصول را نخوانده بود، به استخراج مسایلی می پرداخت که هیچ یک از پیشینیان آنها را استخراج نکرده بودند.

با توجه به دانش و مهارت بنوموسی در علوم مختلف، بسیاری از امور ساخت و مهندسی به ایشان ارجاع می شد که از آن میان به نظارت آنها بر حفر بعضی از نهرهای بزرگ چون نهر جعفریه و نهر عمود ابن منجّم در نزدیکی بصره می توان اشاره کرد. ابن خرداذبه و مسعودی نیز می نویسند که واثق ، خلیفة عباسی ، محمدبن موسی را برای تحقیق دربارة اصحاب کهف به سرزمین روم اعزام کرد. ابوریحان بیرونی معتصم را عامل اعزام محمد به این مأموریت می داند. مقدسی نیز روایت می کند که واثق محمد را برای تحقیق دربارة سد ذی القرنین یا سد یأجوج و مأجوج به خزران فرستاد. تنها تاریخی که از فوت بنوموسی در دست است، تاریخ فوت محمد در 259 است.

آثار بنوموسی:

آثار نایافته: زیجهایی است که از آنها یاد شده است. به نوشتة وی بنوموسی دو زیج تهیه کرده بودند، یکی را سه برادر با همکاری یکدیگر نوشته بودند و دومی را احمد بن موسی بن شاکر به تنهایی تألیف کرده بود. ابوریحان بیرونی در قانون مسعودی، از کتاب سنه الشمس بنوموسی نام برده و طول مدت بهار و خزان در سال 201 یزدگردی را از آن کتاب نقل قول کرده است. ابوریحان بیرونی همچنین در کتاب استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعه الاسطرلاب از کتاب فی عَمَل الاسطرلاب بنوموسی نام برده است. کتاب حرکه الفلک الاولی به محمد بن موسی نسبت داده شده. در این میان فقط کتاب الشکل المدور ـ المستطیل به حسن نسبت داده شده است. کتاب القرسطون (دربارة تعادل و توازن ) یکی دیگر از کتابهای مهم بنوموسی است که از آن اثری در دست نیست.

آثار موجود:

1. کتاب معرفه مساحه الاشکال البسیطه و الکریّه، که آن را به اختصار مساحه الاشکال نیز می نامند، کتاب مشهور بنوموسی در هندسه است.

2. رؤیه الهلال علی رأی ابی جعفر محمدبن موسی بن شاکر .

3. مقدمه کتاب المخروطات.

4. کتاب الدرجات فی طبایع البروج که آن را احکام الدرج للموالید و کتاب الدرج لبنی موسی نیز نامیده اند، کتاب بنوموسی در احکام نجوم است.

5. کتاب الحیل از مهمترین آثار بنوموسی است که خوشبختانه باقی مانده است. علم الحیل را برابر دسته بندیهای امروزیِ علم می توان جزو مهندسی مکانیک به شمار آورد که از ابزارها و دستگاههای مکانیکی و هیدرولیکی بحث می کند و کتاب الحیل بنوموسی اولین اثر مدوّن شناخته شده ای است که در این زمینه در جهان اسلام باقی مانده است. در این کتاب یک صد دستگاه شرح داده شده اند که عمدتاً به صورت خودکار و با استفاده از خواص مکانیکی سیالات عمل می کنند. مورّخان و فهرست نویسان اسلامی نیز از این کتاب سخن رانده و آن را ستایش کرده اند؛ از جمله ، قفطی، ابن خلّکان، ابوالفداء، یافعی، ابن خلدون و حاجی خلیفه. به درستی روشن نیست که کتاب الحیل را کدام یک از سه برادر نگاشته است. اما با توجه به نقل قول قفطی احمد را در علم حیل برجسته می داند، او را نویسندة این کتاب دانسته اند.

فصول کتاب چنین است: النوع الاول: في عمل بناكيم و قيل فياكين؛ النوع الثاني: في عمل اوان وضوء يليق بمجالس الشراب؛ النوع الثالث: في عمل اباريق و طساس للفصد و الوضوء؛ النوع الرابع: في عمل فوارات في بركه متبدل و آلات الزمر الدائم؛ النوع الخامس: عمل آلات رفع الماء من غمره؛ النوع السادس: عمل اشكال مختلفه غير متشابهه.

در زمان معاصر، نخستین آشنایی با این کتاب به کوشش ویدمان و هاوزر حاصل شده است که در 1336ش/ 1918م به معرفی بنوموسی و کارهای علمی آنان پرداختند. در 1340ش/1922م. هاوزر در کتاب جداگانه ای به شرح و بررسی کتاب الحیل پرداخت. هیل نیز در 1358 ش /1979م. این کتاب را به انگلیسی ترجمه و منتشر کرد. او علاوه بر ترجمة کتاب الحیل به شرح و توضیح نقشه ها و دستگاهها پرداخته و در مقدمة کتاب مبانی اسامی به کار رفته در دستگاههای بنوموسی را همراه با شکلهای توضیحی و معادلات ایستابی تشریح کرده است. در 1360 ش /1981م. نیز احمد یوسف الحسن و همکاران کتاب الحیل را با استفاده از سه نسخة خطیِ کامل محفوظ در ترکیه، واتیکان و آلمان و نیز دو نسخة ناقص کتابخانه های لیدن و نیویورک تصحیح و با شرح و توضیح مفصّلی انتشار دادند. بیر نیز در 1369 ش /1990م.  به انتشار کتابی به زبان انگلیسی دربارة کتاب الحیل اقدام کرد که در آن چگونگی مدار و مدل کنترل خودکار دستگاههای کتاب الحیل را شرح داده است. در 1372ش، غزنی ترجمة فارسی کتاب الحیل را انتشار داد. ابوحاتم مظفر اسفرازی (متوفی ح 510) از کتاب الحیل خلاصه ای تهیه کرده است که بروکلمان نسخه ای از این خلاصه را که در منچستر نگهداری می شود، معرفی کرده است. نسخه هایی نیز در کتابخانۀ مجلس و سپهسالار تهران نگهداری می شود.(رک: دانشنامۀ جهان اسلام، ذیل بنو موسی؛ و نیز: فرهنگ اسلام در اروپا، دکتر زیگرید هونکه، صص141 به بعد؛ فهرست نسخه های خطّی كتابخانۀ مدرسۀ عالي شهيد مطهري (سپهسالار)، جلد 4، صص353- 355).

از کتاب الحیل، که هم اکنون پیش روی خوانندگان عزیز است، نسخه ای به شمارة 4072 در کتابخانة مجلس شورای اسلامی ایران وجود دارد که شکلهای پنجم تا سی و چهارم کتاب الحیل و 24 تصویر از وسایل مکانیکی این کتاب را شامل می شود و دارای مشخصات نسخه شناسی زیر است:

«كتابت سده 11، 15 ورق، بدون جلد، نوع كاغذ اصفهاني، نوع خط نستعليق، 21 سطر، اندازۀ نسخه 15 × 8 ، بخش بندي: عنوانها : صفة كوريزال (؟) اذاصب فيهاالماء لايجزي و ان صبب فيه شراب خرج من الدال (؟) - تريد ان تعمل تمثال ثور - تريدان تبين كيف تعمل حوضا يصب فيه جرة من ماء يشرب منه شرون دابة و اكثر ... الشكل الثامن والثلثين عمل ميدان (؟) ساعات الببغاء والغراب. شكلهاي 27 تا 37 در آن هست با اشكال هندسي فضاي مكانيكي.

آغاز : افتاده : اسدفاذاصب الماء للاسد في الجامه يشرب و يشرب الوحش.

انجام : افتاده : وموالدلوالمعلق في عنق الغراب فميل راس الغراب فحرجه والسعائد لغرجت».

(فهرست نسخه های خطّی كتابخانۀ مجلس شوراي اسلامي، ج 14، ص69)