معرفی و گزارشی از دو رساله در علم مساحت از سدۀ 5 و 6 هجری:

الایضاح عن اصول صناعة المسّاح

منسوب به: ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر بغدادی تمیمی

و ترجمۀ فارسی آن:

رساله در علم مساحت

از: ابوافتح منتجب الدین اسعد بن محمود عِجلی اصفهانی

 

به کوشش: علی اوجبی

نشر: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی

چاپ اوّل: 1388

168 ص (قطع رقعی).

 یوسف بیگ باباپور

 

درآمد:

بی گمان در اوّلین برخورد با آثار علمی و تاریخ علم در ایران، تنها نکتۀ مهمّی که به ذهن هر مخاطب می رسد، آن است که اسلاف ما در علوم زمان خویش به چه منزلت و پایۀ رفیعی دست یافته بودند! و حال آن که واقعاً رسالت ما آیندگان در قبال آن بزرگان چه بوده و هست؟! با کشف و نشر و معرفی چنین آثاری، به عظمت علما و پیشرفت علم در ایران و اسلام پی برده می شود؛ و این که غرب یک عمر وامدار علوم و آثار ارزشمند علمی شرق بوده و هست؛ چرا که به جرأت می توان گفت که پایۀ علم غرب در برخی شاخه ها، با اتّکا به آثار دورۀ اسلامی و ایرانی، و آرا و دست آوردهای دانشمندان این دوره و خطّه، پی ریزی شده است، و این امری روشن و آشکار است و صدها مثال و ادلّه می توان بر این ادّعا شمرد؛ به عنوان مثال، وقتی کتاب «المناظر» ابن هیثم را ورق می زنیم، بی گمان در انتساب کشف تلسکوب به گالیله دچار تردید عمیقی می شویم؛ یا آن که وقتی می بینیم که مبدع «لُگاریتم» در ریاضیات یک دانشمند ایرانی اهل اصفهلن در دورۀ صفویّه است؛ یا آن که اوّلین بار جرّاحی پلاستیک در صورت، در کتاب «الحاوی» زکریای رازی مطرح شده؛ یا جراحی آب مروارید در سدۀ چهارم هجری اوّلین بار توسط اطبّای بیمارستان بغداد صورت می گرفته است؛ و هزاران اوّلین و اوّلین ها که با کمال تأسّف، ما میراثبانان امروزی، از این میراث عظیم دیروزی بی خبریم؛ حال، آن که غربیان زیرکانه   شناخته اند، آموخته اند و به کار بسته اند، اغلب بی آن که نامی از مرجع و مأخذ ببرند! در این میان، امروز تنها رسالت خطیر ما، نشر و معرفی هرچه بهتر این آثار علمی گذشتگان است تا خویش و بیگانه به این عظمت تمدن ایرانی – اسلامی پی ببرند و آن را عزیز بدارند.

 

کتاب «الایضاح» و ترجمۀ آن:

در سال 1346 شمسی، وقتی استاد فقید، احمد گلچین معانی، مشغول فهرست کردن کتب ریاضی آستان قدس رضوی بودند، به نسخه ای نفیس هفتصد ساله ای برخوردند که از جمله کتب وقفی مرحوم میرزا رضاخان نایینی بود. این نسخۀ نفیس، «الایضاح عن اصول صناعه المسّاح» نام داشت که به شمارۀ ثبت5429 در 43 برگ، مکتوب سنۀ 728 هجری به خط نسخ، در کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است. این نسخه ضمیمه ای هم دارد با عنوان «رساله در علم مساحت» به زبان فارسی که به احتمال، ترجمۀ متن عربی کتاب «الایضاح» است و به شمارۀ 5462 ، در 39 برگ، با همان مشخصات در آن کتابخانه نگهداری می شود.

متن عربی نامی از مصنّف ندارد، ولی در دیباچۀ نسخۀ فارسی از مترجم و مصنّف به عبارت ذیل نام برده است: «امّا بعد، این کتابی است در علم مساحت که امام الکبیر العالم حجه الاسلام ابوالفتح اسعد بن ابی الفضائل بن خلف العجلی –رحمه الله علیه- نقل کرده است به فارسی از تصنیف الامام الکبیر ابی منصور عبدالقاهر بن طاهر البغدادی التمیمی –رحمه الله علیه».

معلوم است که کتاب «الایضاح عن اصول صناعه المسّاح» منسوب به ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر بغدادی تمیمی (متوفی 429 هـ.ق.)، از بزرگان عرصه های فقاهتِ شافعی، حدیث، کلام اشعری، ادبیات و ریاضیات سدۀ چهارم و اوایل سدۀ پنجم هجری است. البته از ابومنصور، کتاب دیگری نام می برند به نام «التکمله فی الحساب» به زبان عربی که در سال 1985 م. توسط احمد سلیم در کویت با مقدّمه و تعلیقات مفصّل به چاپ رسیده است. آثار دیگری نیز از ابومنصور در علوم مختلف به یادگار مانده است؛ امّا چنان که ذکر شد، کتاب «الایضاح» منسوب به ابومنصور بوده، و احتمال آن می رود که از نویسنده ای گمنام بوده باشد که بر ما ناشناخته است.

امّا ترجمۀ فارسی «رساله در علم مساحت»، از ابوالفتوح منتجب الدین اسعد بن محمود عجلی اصفهانی (515 – 600 هـ.ق.)، فقیه شافعی و ورّاق و واعظ مشهور سدۀ ششم هجری است. آثاری از او نیز به یادگار مانده و گویا در اصفهان مدفون است.

نسخ خطّی دو رسالۀ مزبور، در سال ذ1347 شمسی، به دستور مرحوم دکتر پرویز ناتل خانلری، رئیس بنیاد فرهنگ ایران در آن زمان، و با مقدّمه و استخراج اعلام، توسط استاد فقید احمد گلچین معانی، به صورت عکسی به چاپ رسید.

هر دو رساله، جزو مهمترین آثاری است که در علم هندسه و مباحث تقسیم اراضی (صناعت مسّاح) به رشتۀ تحریر در آمده اند.

تا امروز، غیر از چاپ عکسی نسخ مزبور، از این آثار، چاپ منقّح و متن مصحَّح و خوبی در دست نبود، و آن چاپ بنیاد فرهنگ ایران، بسیار کمیاب، بل نایاب شده بود. تا آن که امسال به همّت مصحّح پرکار و محقّق پرتلاشی که با تعدّد آثار ارزنده شان در ساحت تصحیح متون حکمی و فلسفی و ادبی و علمی شان آشنا هستیم، دو رسالۀ مزبور، توسط کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به چاپ رسید و این حرکت نوید تازه ای بود بر طالبان تاریخ علم و عاشقان فرهنگ و تمدن ایران زمین که دیری است که این حرکت عظیم در نشر متون علمی آغازیده شده است و در دهه های اخیر شاهد شکوفایی آن بودیم.

کتاب در قطع رقعی و در 168 صفحه به چاپ رسیده است، به اضافۀ مقدّمۀ مصحّح که 49 صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده است. مقدّمۀ مصحّح شامل: معرفی کتاب «الایضاح» و مؤلّف منتسب آن، و این که این رساله می تواند از ابومنصور باشد یا نه؟، با معرفی آثار دیگر ابومنصور؛ و نیز: معرفی مترجم رسالۀ فارسی و آثار او؛ یادداشتی که استاد ایرج افشار دربارۀ دو کتاب فارسی و عربی مزبور مرقوم فرموده اند؛ همچنین یادداشتی که استاد سید محمد محیط طباطبایی دربارۀ این دو رساله نوشته بودند،  می باشد.

محتویات متن عربی کتاب «الایضاح عن اصول صناعه المسّاح» به قرار زیر است:

مقدّمۀ مؤلّف.

الف- مساحه الاشکال المسطّحه: (مساحه المثلّثات، مساحه المربّعات المطلق، مساحه المستطیل، مساحه المعیّن، مساحه المنحرفه، مساحه الاشکال الکثیره الاضلاع و الزوایا، مساحه المسدّس المتساوی الاضلاع و الزوایا، مساحه الغیر المتساویه الاضلاع و الزوایا من الاشکال الکثیره الاضلاع، مساحه البیضی، مساحه الهلالی).

ب- مساحه المجسّمات: (مساحه جرم المجسّم المکعّب، مساحه جرم المجسّم اللبنی، مساحه جرم المجسّم التیری، مساحه جرم المجسّم الناری، مساحه جرم المجسّم المنشور، مساحه سطح الکُره، مساحه جرم الکُره، مساحه سطح الاسطوانه، مساحه جرم الاسطوانه، مساحه سطح المخروط، مساحه جرم المخروط، مساحه قطاع الکُره، مساحه نصف الکُره، مساحه القطعه التی هی اصغر من نصف الکره، مساحه القطعه التی هی اعظم من نصف الکره، مساحه قطع الاساطین).

 

و محتویات رسالۀ فارسی «رساله در علم مساحت» این چنین است:

مقدّمۀ مؤلّف.

مساحت ممسوحات: 1- أمّا المثلّث؛ 2- و أمّا المربّع؛ 3- و أمّا المدوّرات؛ 4- أمّا المقوّسات؛ 5- مساحت شکل هلالی؛ 6- مساحت شکلی که به صورت خایه باشد؛ 7- أمّا مساحه ذوات الاضلاع؛ 8- و أمّا مساحت مجسّمات(مکعب، مخروط، کُروی)؛ همچنین: مساحت سطوح متداخل؛ مساحت برکه و جوی؛ تقسیم اراضی).

کتاب با تصاویر صفحات اوّل و آخر نسخ خطّی، نمایۀ اصطلاحات خاصّ کتاب و کتابنامه (فهرست منابع و مآخذ) پایان می پذیرد.