فهرست نسخه‌های خطی عربی هیئت و حساب و هندسه


در کتابخانۀ دانشگاه براتسلاوا1 – اسلاواکی  


به كوشش: یوسف بیگ‌باباپور

 

مقدّمه:

امروزه شناسایی و معرفی نسخه های خطی ذخائر اسلامی موجود در کتابخانه های کشورهای مختلف از وظایف خطیر عالم فهرستنگاری است. چه بسا آثار دانشمندان اسلامی که به نقاط مختلف جهان پراکنده شده و در کتابخانه ای گمنام و در دورترین نقطۀ عالم جای گرفته و مضبوط است و چه بسیار است آثاری این چنین که هنوز از وجودش بی اطلاع هستیم. اما این قول، بدان معنا نیست که بدون اطلاع از کم و کیف آن آثار صرفاً با تکیه بر فهارس آنها که چه بسا پر از اغلاط و اشتباهات فراوان است، اطلاعاتی ناقص و صرفاً فهرستواره ای در اختیار مخاطب قرار دهیم که فقط شامل نام کتاب و مؤلف و شمارۀ نسخه و احیاناً تاریخ کتابت باشد؛ همچون بسیاری از کارهایی که اخیراً برخی منتشر نموده اند و هیچ گرهی از کار دشوار محققین نمی گشاید. توجه ما به نسخ خارج از ایران باید تفصیلی تر از نسخ داخل باشد؛ چرا که دستیابی به نسخ داخل کشور برای هر محقق پرهمتی میسر است که خود نسخه را از نزدیک ملاحظه نماید و برداشتهای علمی خود را در هر زمینه از آن داشته باشد. اما اگر آن محقق در جستجوی کتابی در خارج از کشور باشد و نشانی از آن در فلان دیار بیابد، از کجا بداند که نسخۀ موجود در آن دیار دور، ارزش آن را دارد که هزینۀ هنگفتی متحمل شود تا آن را به دست آورد، و آیا آن اثر گره از کار تحقیق وی خواهد گشود یا نه؟ از این رو، بندۀ حقیر وظیفۀ خود دانسته تا به تدریج اقدام به تهیۀ فهارس تفصیلی از نسخه های فارسی و عربی و ترکی موجود در کتابخانه های عالم نماید و به صورت موضوعی هر یک را منتشر سازد. چنانکه پیش از این فهرست نسخه های پزشکی کویت را منتشر ساخت و همچنین نسخه های پزشکی کتابخانه های ترکیه و مصر را در دست اقدام دارد و غیره. در این بین، یکی از شاخه های مهم تاریخ علم و تمدن اسلامی که تا به امروز مورد توجه ما نبوده –در حالی که از دیرگاهی در اروپا مورد توجه قرار گرفته و چه بسیار متون ما در آن دیار منتشر شده- تاریخ پزشکی، نجوم، هندسه و ریاضی و نظایر آن است. تا امروز در ایران در این زمینه جز انتشار چند کتاب معدود حاصل چندانی نداشته ایم. در حالی که هنوز بسیاری از آثار تمدن اسلامی که موجب پیشرفت علم در اروپا شد، در کتابخانه های ما به صورت نسخۀ خطی موجودند و تا به حال در ایران چاپ علمی و خوبی از آن انجام نیافته است! این فقدان توجه به آثار علمی تمدن اسلامی از چه روست؟ و چرا تا به حال آن چنان که باید و شاید بدان توجه نشده است؟ شاید یکی از صدها دلیل این امر عدم اطلاع ما از ذخائر نفیسی است که در کتابخانه های دنیا موجود است. ذخائری که در طول قرنها از این دیار به تاراج رفته و زینت بخش موزه ها و کتابخانه های آنها گردیده است. بگذریم؛ فهرست مختصر حاضر که پیش روی عزیزان است، شامل 18 عنوان کتاب و رسالۀ نفیس در زمینۀ تاریخ علم در شاخۀ ریاضیات و هندسه و هیئت است که در کتابخانۀ دانشگاه شهر براتسلاوا در اسلاواکی نگهداری می شود. مجموعۀ نسخه های عربی آن کتابخانه، اوّل بار توسط «دکتر کارل پتراچک»1، استاد دانشگاه پرسبورگ در براتسلاوای اسلاواکی فهرست و به لاتین منتشر شد(صص219-230). همچنین نسخه های فارسی این مجموعه نیز توسط «رودلف ویسلی»2 و نسخه های ترکی توسط «جوزف بلاسکویچ»3 فهرست و منتشر شد. هر سه فهرست ذیل یک عنوان به چاپ رسید: Arabische, Turkische und Persische Handschriften der Universitatsbibliothek in Bratislava, unter der Redaktion Jozef Blaskovic bearbeiteten: Die arabischen Handschriften Karl Petracek. Die Turkischen Handschriften Jozef Blaskovic. Die Persischen Handschriften Rudolf Vesely. 1961. مجموعاً 18 رساله و کتاب از مجموعۀ عربی آن مربوط به آثار تاریخ علم در زمینۀ ریاضیات و هندسه و هیئت است که در نوع خود آثار مهمی در این شاخه به شمار می روند که اینجا ترجمه و از نظر پژوهشگران گرانقدر می گذرد. برای مزید فایده، رد پای این آثار را در کتب تراجم عمومی نشان داده ایم تا راهگشای مراجعین گردد. امید که مفید واقع افتد. [1] الملخص فی الهیئة                                                                                       (هیئت) مؤلّف: شرف الدین محمود بن محمد بن عمر چغمینی خوارزمی(618ق./ 1221م.) قسمی کوچک از فوائد چغمینی است که در هنگام تألیف از آن استخراج کرده است. (نک: الاعلام 8/59-60؛ معجم المؤلفین 12/198؛ کشف الظنون 1819؛ هدیه العارفین 2/410؛ Brockelmann, GAL – GI 473, SI 865, 1Bas., Popis 56, 6). * ق10، نسخ زیبا، عناوین و رؤوس مطالب شنگرف، در برگ «33 ر» یادداشتی به تاریخ 987ق. (1579م.) دیده می شود که ضمن آن به نام مؤلف و کتاب اشاره شده است، 33گ، 13س. اندازۀ متن: 13.5*9، جلد: 21.5*15 سم. [شمارۀ نسخه: 291- TG15]   [2] شرح الملخص فی الهیئة                                                                               (هیئت) مؤلّف: موسی بن محمد بن محمود رومی، معروف به قاضی زادۀ رومی(زنده در 815ق./ 1412م.) آغاز: بسمله، الحمدلله الذی جعل الشمس ضیاء والقمر نوراً... وبعد فلا أقسم بمواقع النجوم.... انجام: ... کما لا تخفی علی من له دربه فی حساب والله أسرع الحاسبین. (نک: معجم المؤلفین 13/47؛ Brockelmann, GAL – GI 473, SI 865, Komm. 1 (Berlin 5675)). * 1080ق./1669م.، نستعلیق خوش، یعقوب بن محرم درویش اقحساری، عناوین و رؤوس مطالب شنگرف و اشکال هندسی به رنگ سبز در اوراق «8پ» و «10ر» و «14ر» دیده می شود و اوراق 20-22 جای اشکال خالی مانده است، در برگ «3 ر» اسم مؤلف ذکر شده، چند یادداشت در آغاز نسخه دربارۀ مسائل حساب و یک یادداشت وقف به تاریخ 1209ق. که ابجد نام محمد آغا... زاده است. 22گ، 20س. اندازۀ متن: 20*12، جلد: 13.5*6 سم. [شمارۀ نسخه: 292-TF140]   [3] شرح الملخص فی الهیئة                                                                               (هیئت) مؤلّف: موسی بن محمد بن محمود رومی، معروف به قاضی زادۀ رومی(زنده در 815ق./ 1412م.) (نسخۀ دیگر) آغاز (افتاده): ... المقعر المماس سطح الماء والأرض مضرس أیضاً بحسب تضاریس ما فیه الماء والأرض... . انجام (ناتمام): ... ما هو الأصغر منها ثلثه وعشرون مثلاً للأرض... . و در آخر بدون ذکر صیغۀ ختام آمده: یسمی الصبح الصادق لکونه أصدق ظهوراً من الأول قال عم لایغرنکم الفجر المستطیل اکلو (کذا) واشربوا حتی یطلع الفجر. عناوین کتاب در هامش اوراق «1 ر – پ» و «2 ر» با برخی حواشی و توضیحات آمده است. * ق 11 / حوالی 1700م. نستعلیق، عناوین شنگرف، عنوان کتاب و اسم مؤلف در برگ اول آمده است. 65گ، 31س. اندازۀ متن: 20*12، جلد: 13.5*5.5 سم. [شمارۀ نسخه: 293-TF84]   [4] النشر المطیّب فی العمل بالربع المجیّب                                                 (نجوم-ربع مجیّب) مؤلّف: محمد بن علی بن ابراهیم جبرتی شافعی، معروف به ابن زریق(977ق./ 1569م.) (نک: هدیه العارفین 2/251؛ معجم المؤلفین 10/229؛ کشف الظنون 965؛ ایضاح المکنون 2/648؛ Brockelmann, GAL S II, 157 (Berlin 5828) Bas, Popis 334, 13 ) آغاز: بسمله، الحمدلله الذی علمنا ما لم نکن نعلم... وبعد فإنه یقول... محمد بن علی بن ابراهیم الشهیر بان زریق الجبروتی (کذا) الشافعی... سألنی بعض الأصحاب وخلاصه الأحباب أن أجمع رساله... ووضعتها وسمیتها النشر... . انجام (افتاده): ... فصل فی معرفه مقدار نصف قوس النهار ... . * ق 12 / 18م. نسخ خوب، عناوین شنگرف، نسخه حالت بدی دارد و اوراق مشوش و رطوبت زدگی دارد که به متن نیز آسیب رسانده است. 140گ، 15س. اندازۀ کتاب: 6.5*14سم. [شمارۀ نسخه: 294-TF30]   [5] الرسالة اللطیفة = رسالة فی العمل بالربع المجیّب                                   (نجوم-ربع مجیّب) مؤلّف: بدرالدین محمد بن محمد بن احمد سبط ماردینی(826ق./ 1422م.) شامل مقدمه و بیست فصل و خاتمه است. (نک: الاعلام زرکلی 7/282؛ هدیه العارفین 2/218؛ معجم المؤلفین 11/188؛ کشف الظنون 63، 97، 118، 361، 382، 861، 1109، 1324، 1325، 1463، 1562، 1570، 1605، 1719، 2010؛ Brockelmann, GAL – GII 167, SII 216) آغاز: بسمله، الحمدلله رب العالمین والصلوه والسلام علی سیدنا محمد خاتم النبیین المرسلین فهذه رساله فی العمل بالربع مشتمله علی... . انجام: ... وخذ انخفاض الجانب المقابل لک من الفصل ... اطرح منه ما بین بصرک والارض یحصل المطلوب تم. * بی تاریخ، نسخ متوسط، عناوین شنگرف، اوراق چرکین، کتاب از شیرازه دررفته و اوراق مشوش است، 5گ (مجموعه: 4ر – 9ر)، 19س. اندازۀ کتاب: 16*8 سم. [شمارۀ نسخه: 295-TE5]   [6] الرسالة اللطیفة = رسالة فی العمل بالربع المجیّب                                   (نجوم-ربع مجیّب) مؤلّف: بدرالدین محمد بن محمد بن احمد سبط ماردینی(826ق./ 1422م.) (نسخۀ دیگر) (Bas., Popis 334, 8) آغاز: بسمله، الحمدلله رب العالمین والصلوه والسلام علی سیدنا محمد خاتم النبیین المرسلین فهذه رساله فی العمل بالربع مشتمله علی... . انجام: ... ابقی الباقی فی اللیل عند توسطه فإن المتساوی الباقی حصه الفجر توسطه أول الفجر والله أعلم بالصواب تم. * ق 12/ 18م.، نستعلیق، عناوین شنگرف، اطراف اوراق ساییده، حالت مجموعه خوب است، 3گ (مجموعه: 94پ – 97پ)، 23س. اندازۀ کتاب: 9.5*15 سم. [شمارۀ نسخه: 296-TF30]   [7] شرح الرسالة الفتحیة                                                                       (نجوم-ربع مجیّب) مؤلّف: علی بن عبدالقادر نبتینی حنفی(احتمالاً 1065ق./ 1655م.) (نک: الاعلام، 5/115؛ هدیه العارفین 1/757؛ خلاصه الاثر 3/161؛ معجم المؤلفین 7/126؛ ایضاح المکنون 1/59، 2/164، 176، 235، 497؛ Brockelmann, GAL – GII 168, Komm. e, SII 215, Bas., Popis 334, 12) آغاز (متن): الحمدلله الذی خلق السموات والارض وجعل الظلمات والنور والصلوه والسلام علی افضل مخلوقاته... محمد وبعد فیقول... علی بن عبدالقادر النبتینی الحنفی الموقت بالجامع الأزهر... . آغاز (شرح): الحمدلله رب العالمین والصلوه والسلام علی رسول الله ... وأقول... . انجام: ... طریق آخر قریب إذا علمت وقت توسطه... فی ذلک الوقت هو درجه غروبه والله تعالی أعلم وقع الإتمام... . * تاریخ نسخه در برگ 127 چنین است: وخمسین (؟) بعد المائه وألف (1150ق./ 1737م.، نستعلیق، عناوین شنگرف، حالت فیزیکی نسخه بد و برخی اوراق نونویس است، نام رساله و مؤلف در آغاز آمده، 15گ (مجموعه: 112پ – 127پ)، 20س. اندازۀ کتاب: 13.5*10 سم. [شمارۀ نسخه: 297-TF30]   [8] رسالة فی میل ربع المجیّب                                                               (نجوم-ربع مجیّب) مؤلّف: ابراهیم عربی، مشهور به ابراهیم حلبی( زنده در 814ق./ 1411م.) بروکلمان به اسم مؤلف اشاره کرده، اما این رسالۀ او را ذکر نکرده است. (Brockelmann, GAL – GII 127) آغاز: الحمدلله رب العالمین والصلوه علی محمد وآله أجمعین. وبعد فاعلم أن قوس المیل ربع محیط دائره مرکزها مرکز المجیّب... . انجام: ... فیکون المری علی قدر جیب ذلک التام... تمت الرساله المنسوبه إلی أعلم العلماء... إبراهیم الحلبی... . * ق12/ 18م. نسخ، عناوین شنگرف، اوراق چرکین و رطوبت زده، نام مؤلف در برگ 10 آمده است. 2گ (مجموعه: 9پ – 10ر)، 19س. اندازۀ کتاب: 16*8 سم. [شمارۀ نسخه: 298-TF5]   [9] رسالة مختصرة فی أسماء الرسوم المرسومة علی الآلة المسماة بالاسطرلاب الشمالی (نجوم-اسطرلاب) مؤلّف: ناشناخته شامل مقدمه و چند فصل و خاتمه: المقدمه: فی تسمیة الرسوم. (1پ) فصل فی معرفة أخذ الارتفاع. (3ر) فصل فی معرفة المیل للشمس أو البعد للکواکب. (3پ) فصل فی معرفة عرض البلد وغایة الارتفاع لکل یوم. (3پ) فصل فی معرفة ظل المبسوط وللنکوس. (4ر) فصل فی معرفة الدائر وفضل الدائر. (4ر) فصل فی معرفة قوس النهار واللیل و نصف التعدیل. (5ر) فصل فی معرفة حصتی الفجر والشفق. (5پ) فصل فی معرفة سعتی المشرق والمغرب والارتفاع الذی لا سمت له. (5پ) فصل فی معرفة حصة العصر وحصة المغرب. (5پ) فصل فی معرفة السمت للشمس أو للکواکب فی أی وقت ترید السمت. (6ر) فصل فی استخراج سمت القبلة والبلد الذی عرضه أقل من المیل الکلی. (6پ) فصل فی معرفة استخراج الجهات الأربع ونصب القبلة فی أی بلد شئت وفی أی وقت شئت. (7پ) فصل فی معرفة المطالع الفلکیة. (8ر) فصل فی معرفة حال الکواکب ومعرفة مطالعه وجزء ممرّه وبعد وجهته من الشمال والجنوب ونصف قوسه ومعرفة الماضی والباقی من اللیل من جهة أخذ ارتفاعه باللیل. (8ر) فصل فی معرفة طول کل قائم علی بسیط الأرض وعمق الآبار وسعة الأنهار ومسافة مابین البلدین أو الجبلین أیهما أقرب إلیک وغیر ذلک مما. (8پ) هو مناسب بهذا المختصر. (9پ) الخاتمة فی معرفة الطوالع ومستویة البیوت الاثنی عشر. (10پ) خاتمة الخاتمة فی معرفة العمل بصفیحة الأفاقی. (11ر)  (Brockelmann, GAL – GII 1017, Bas., Popis 333) رساله حاشیه نویسی شده و اسامی شارحین در حواشی چنین آمده است: اسحاق، عبدالرحمن، مصطفی ریاضی، سویلمزاده، قیوجقلی زاده (کذا)، محرّر و غیره. آغاز: الحمدلله حمداً یلیق بجلاله والصلوه والسلام علی خیر خلقه محمد وآله وصحبه أجمعین وبعد فهذه رساله مختصره أذکر فیها أسماء الرسوم المرسومه علی الآله المسماه بالاسطرلاب الشمالی ذات الصفائح وبعض أعمالها... . انجام: ... إن کان الارتفاع شرقیاً وإلا فهو الباقی للغرب مع زیاده نصف التعدیل فی الشمال وإسقاطه فی الجنوب والله تعالی اعلم تم. نسخۀ دیگری از این رساله در کتابخانۀ برلین به شمارۀ 5810 موجود است. * بی تاریخ، نسخ، عنوان نسخه در مقدمه آمده، حالت فیزیکی نسخه خوب است. 13گ (مجموعه: 1پ – 13ر)، 13س. اندازۀ کتاب: 34.5*17 سم. [شمارۀ نسخه: 229-TD 3]     [10] رسالة مختصرة فی أسماء الرسوم المرسومة علی الآلة المسماة بالاسطرلاب الشمالی (نجوم-اسطرلاب) مؤلّف: ناشناخته (نسخۀ دیگر) (Bas., Popis 334, 11) آغاز: الحمدلله حمداً یلیق بجلاله والصلوه والسلام علی خیر خلقه محمد وآله وصحبه أجمعین وبعد فهذه رساله مختصره أذکر فیها أسماء الرسوم المرسومه علی الآله المسماه بالاسطرلاب الشمالی ذات الصفائح وبعض أعمالها... . انجام: ... إن کان الارتفاع شرقیاً وإلا فهو الباقی للغرب مع زیاده نصف التعدیل فی الشمال وإسقاطه فی الجنوب والله تعالی اعلم تم. * ق12/ 18م.، نسخ، عناوین شنگرف، از برگ 108 تا 111 جداول نجومی با عنوان «جدول أسماء بلدان وأطوالها» آمده است. 9گ (مجموعه: 102پ – 111ر)، 21س. اندازۀ کتاب: 14*7 سم. [شمارۀ نسخه: 300-TF 30]   [11] رسالة فی الاسطرلاب                                                                       (نجوم-اسطرلاب) مؤلّف: حیدر بن عبدالرحمان حسینی جزری(زنده در 1100ق/ 1688م.) عنوان این رساله در برخی فهارس مختلف آمده است. از جمله در نسخۀ کتابخانۀ برلین به شمارۀ 5802 با عنوان «نزهة الطالب فی علم الاسطرلاب» معرفی شده است. (نک: ذیل بروکلمان 2/1020؛ الفاردت 5/235 شمارۀ (5802. We. 1811. 3) f. 49-56؛ Brockelmann, GAL – SII 1020, Bas., Popis 334, 6) شامل یک مقدمه و ده باب: المقدمة. (67پ) باب فی معرفة أخذ الارتفاع من الشمس والکواکب وتعیین الطالع منه وبالعکس. (68ر) باب فی معرفة قوس النهار واللیل وساعاتهما. (69ر) باب فی معرفة طالع التحویل للعالم. (70پ) باب فی معرفة میل الشمس. (71ر) باب فی معرفة تقویم الشمس والکوکب وباقی السیارات. (71ر) باب فی معرفة الطالع فی بلد لم یکن له صفیحة. (72ر) باب فی معرفة مطالع البروج بخط الاستواء. (72ر) باب فی معرفة قوس السمت من الارتفاع. (72پ) باب فی العمل بالآفاقیة. (73پ) باب فی بعض أعمال مساحیة کارتفاع المرتفعات. (75پ) مؤلف این رساله را برای مصطفی پاشا تألیف نموده است. نسخه حاشیه نویسی و شرح شده است. آغاز: الحمدلله الذی زین السماء بزینه الکواکب وجعل علامات... والصلوه والسلام علی محمد... أما بعد فیقول... حیدر بن عبدالرحمن الجزری الحسینی لما کان علم الاسطرلاب فی ذاته علماً شریفاً... . انجام: ... فیستعمله منه بما مرّ فی الباب الأول والحمد لله أولاً وآخراً والصلوه والسلام علی خیر خلقه ظاهراً وباطناً وعلی آله واصحابه... تم. * 1190ق./ 1776م. نستعلیق، کاتب: محمد بن احمد، 15گ (مجموعه: 67پ – 82پ)، 22س. اندازۀ کتاب: 16*9.5 سم. [شمارۀ نسخه: 301-TF 30]   [12] رسالة فی العمل بربع الدائرة الموضوع فیه المقنطرات                          (نجوم-ربع المقنطرات) مؤلّف: جمال الدین عبدالله أبومحمد بن غرس الدین ماردینی (843ق./ 1439م.) (نک: معجم المؤلفین 6/105؛ Brockelmann, GAL – GII 169, Bas., Popis 334, 10) آغاز: الحمدلله علی کل حال والصلوه والسلام... أما بعد فیقول البخش الذی فیه الخیط سمی المرکز والقوس المحیط بالرسوم سمی قوی الارتفاع... . انجام: ... مسائل عرض البلد والظل وحال... وصلی الله علی من لا نبی بعده محمد وآله وصحبه وسلم تسلیماً کثیراً تم. نسخۀ دیگری از آن در کتابخانۀ برلین به شمارۀ 5843 موجود است که به خط فرزند ماردینی کتابت شده است. * بی تاریخ، نسخ، 2گ (مجموعه: 100پ – 102ر)، 27س. اندازۀ کتاب: 16*9 سم. [شمارۀ نسخه: 302-TF 30]   [13] رسالة مختصرة فی الربع المشهور بالمقنطرات                                   (نجوم-ربع المقنطرات) مؤلّف: ناشناخته شامل مقدمه و چند فصل: المقدمة فی بیان رسومه. (1پ) فصل  فی معرفة نصف التعدیل ونصف النهار. (2ر) فصل  فی معرفة الدائر وفضله. (2پ) فصل  فی معرفة غایة الارتفاع. (2پ) فصل  فی معرفة اوقات الصلاة. (2پ) فصل  فی معرفة القبلة. (3ر) آغاز: أحسن الکلام حمد من قدر اللیالی والأیام علی ألطف الوفاق وأحسن النظام والصلاه علی ما شاع ارتفاعه کالشمس فی الآفاق وعلی کل الکرام وبعده فهذه رساله مختصره فی الربع المشهور بالمقنطرات وضعت فیها ما یکون أسهل من الطریق... . انجام: ... هو ارتفاع سمت القبله فاعمل ما ذکره تجد القبله ولیکن هذا آخر ما یراده منها اللهم اجعله خالصاً لوجهک الکریم الصلاه علی رسوله محمد الأمین. بروکلمان در ذیل این رساله نوشته که رسالۀ ربع المقنطرات از شمس الدین ابوعبدالله محمد بن احمد بن ابی سرور بکری که در کتابخانۀ پاریس به شمارۀ 4695 موجود است، احتمالاً همین رساله باشد که باید مقایسه شود. (Brockelmann, GAL  SII 409) * ق12/ 18م.، نسخ، عناوین شنگرف، اوراق رطوبت زده، 3گ (مجموعه: 1ر – 3پ)، 19س. اندازۀ کتاب: 16*8سم. [شمارۀ نسخه: 303-TE 5]     [14] رسالة فی بیان الأعمال النجومیة بربع المقنطرات                               (نجوم-ربع المقنطرات) مؤلّف: ناشناخته شامل مقدمه و چند فصل: المقدمة فی الألقاب والخطوط. (97پ) فصل  فی أخذ الارتفاع. (98ر) فصل  فی معرفة درجة الشمس. (98ر) فصل  فی معرفة عرض البلد. (98ر) فصل  فی معرفة السمت من الارتفاع. (98ر) فصل  فی معرفة تعدیل النهار وسعة المشرق. (98ر) فصل  فی معرفة نصف قوس النهار. (98ر) فصل  فی معرفة الدائر. (98پ) فصل  فی معرفة الساعات. (98پ) فصل  فی معرفة الظل. (98پ) فصل  فی معرفة المطالع لقوس مغروضة. (98پ) فصل  فی معرفة المطالع من المطالع. (98پ) فصل  فی معرفة المطالع من الدائر. (99ر) فصل  فی معرفة الجهات الأربع. (99ر) فصل  فی معرفة سمت القبلة. (99ر) فصل  فی معرفة أوقات الصلوة. (99ر) آغاز: الحمدلله رب العالمین والصلاه... وبعد فهذه رساله فی بیان الأعمال النجومیه بربع المقنطرات، مشتمله علی مقدمه وعده فصول... . انجام: ... فالدائر لذلک الارتفاع حصه الفجر الله أعلم تم. در برگ 100 چند جدول نجومی وجود دارد. بروکلمان از این رساله نامی نبرده است. (Bas., Popis 334, 9) * ق12/ 18م.، نستعلیق، 3گ (مجموعه: 97پ – 100پ)، 23س. اندازۀ کتاب: 15*9.5 سم. [شمارۀ نسخه: 304-TF 5]   [15] رسالة لطیفة فی العمل بالکرة                                                                            (نجوم) مؤلّف: ناشناخته شامل مقدمه و چند فصل: الباب الاول فی تسمیة الرسوم. الباب الثانی فی ترکیب الکرة... . ...الباب الثالث عشر فی معرفة الطالع والغارب. آغاز: بسمله، اما بعد حمد لله والصلوه علی رسوله محمد فهذه رساله لطیفه فی العمل بالکره تشتمل علی ثلثه عشر باباً... . انجام: ... تعلم الکواکب التی فی تحت الأرض وطالعه وغاربه وفی هذا القدر کفایه والحمد لله اولاً وآخراً وصلی الله سیدنا محمد وآله وصحبه أجمعین. این رساله با رسالۀ قُسطا بن لوقا که بروکلمان بدان اشاره کرده متفاوت است. (Brockelmann, GAL  GI 204, SI 365, Berlin 5836, Bas., Popis 334, 5) * ق12/ 18م.، نستعلیق، عناوین شنگرف، اوراق چرکین، 2گ (مجموعه: 66پ – 67پ)، 28س. اندازۀ کتاب: 12.5*19 سم. [شمارۀ نسخه: 305-TF 30]   [16] رسالة فی ذات الکرسی                                                                                  (نجوم) مؤلّف: محمد بن شیخ علی حمیدی شامل مقدمه و چند باب: المقدمه الکرة ویقال ذات الکرسی. (2ر) باب فی نصف الکرة. (2ر) باب فی أخذ الارتفاع من الشمس فی أی وقت شئت الورقة. (2پ) باب فی جزء الشمس ویقال درجة الشمس. (2پ) باب فی المیل وهو بعد الشمس عن مدار الاعتدال وطریقه. (3ر) باب فی عرض البلد، وهو بعد البلد عن خط الاستواء. (3ر) باب فی سعة المشرق والمغرب. (3پ) باب فی الدائر. (3پ) باب فی حصتی العصر والغروب. (4ر) باب فی حصتی الشفق والفجر. (4پ) باب فی معرفة الماضی من اللیل والباقی منه. (4پ) باب فی معرفة استواء اللیل والنهار. (4پ) باب فی سمت الارتفاع. (5ر) باب فی استخراج الجهات الأربع علی الأرض. (5پ) باب فی معرفة سمت القبلة. (5پ) باب فی معرفة ارتفاع الکواکب فی الکرة. (6ر) باب فی معرفة وقوع الخسوف والکسوف. (7ر) باب فی تسویة البیوت الاثنی عشر وطریقة أن تعرف ارتفاع الوقت. (7ر) باب فی معرفة المطالع الفلکیة أو البلدیة. (7ر) آغاز: نحمدک یا من یدور الفلک الدوار ویکور اللیل علی النهار... فیقول... محمد بن الشیخ علی الحمیدی لما کانت ذات الکرسی من الآلات الرصدیه رتبت فیها رساله... . انجام: ... تمت الرساله فی تاریخ لو زید ثلث ثلث دور علیها لکان ربع المجموع مع خمس ربعه دوراً وفی تاریخ لو قسمته علی قسمین وأسقطت مع ربع أقلها خمسه لکان لباقی مع جذر الآخر دوراً تمت بعون الله. ضمناً از برگ 8ر – 9ر: شامل رسالۀ قصیره فی البصیره ومدرکاتها، از مؤلفی ناشناخته. آغاز آن چنین است: یا من تقاعد عن مکان خلقه... اعلم أن نسبه البصیره إلی مدرکاتها کنسبه البصر إلی محسوساتها وأنت إذا نظرت فی المرآه وشاهدت صوره فیها... . و انجامش چنین: ... وجوده مع الأیقاع والله أعلم بالصواب وألیه المرجع والمآب. (Bas., Popis 332) * 1118ق./ 1706م. نستعلیق، عناوین شنگرف، در اوراق 11پ-12پ چند یادداشت در منطق دیده می شود. 12گ (مجموعه: 66پ – 67پ)، 21س. اندازۀ کتاب: 12*16 سم. [شمارۀ نسخه: 306-TE 28]   [17] کتاب فی التواریخ والفلک                                                                               (نجوم) مؤلّف: ناشناخته شامل ده باب و خاتمه: ... الباب الثانی فی التواریخ المستعملة المشهورة. (82پ) الباب الثالث فی معرفة البسیطة فی التاریخ. (83ر) الباب الرابع فی معرفة درجة الشمس. (85ر) الباب الخامس فی معرفة المنازل ومنزل الشمس والقمر. (85پ) الباب السادس فی میل والغایة وعرض البلاد وطولها ونصف قوس النهار. (86پ) الباب السابع فی معرفة الظل. (88ر) الباب الثامن فی معرفة المطالع الفلکیة والمطالع البلدیة. (88پ) الباب التاسع فی معرفة أوقات الصلاة. (90ر) الباب العاشر فی استدلال علی القبلة. (90پ) الخاتمة فی ذکر الموالید والعیاد والایام والشهور وغیر ذلک. (91پ) آغاز(افتاده): ... الباب الثانی فی التواریخ المستعمله المشهوره وهی أربع العربی والقبطی والرومی والسریانی... . انجام: ... اللهم احفظ علینا الدین وصحح لنا الیقین... صلی الله علیه وسلم وعلی إخوانه الانبیاء والمرسلین وآل کله وصحبه والتابعین لهم باحسان الی یوم الدین وسلم کثیراً وحسبنا الله ونعم الوکیل ولاحول ولاقوه الا بالله العلی العظیم... والحمدلله رب العالمین تمت الرساله.  (Bas., Popis 334, 7) * 1190ق./ 1776م. نستعلیق، کاتب: محمد بن احمد، 11گ (مجموعه: 82پ – 93پ)، 25س. اندازۀ کتاب: 13*17 سم. [شمارۀ نسخه: 307-TF 30]   [18] أصول الهندسة والحساب لأقلیدس                                                                  (هندسه) مؤلّف: خواجه نصیرالدین محمد بن محمد بن حسین طوسی(672ق./ 1274م.) (نک: معجم المؤلفین 5/148؛ هدیه العارفین 1/548) آغاز: الحمدلله الذی منه الابتداء وإلیه الانتهاء وعنده حقائق الأنباء... وبعد فلما فرغت عن تحریر المجستی (کذا) رأیت أن أحرر کتاب أصول الهندسه والحساب المنسوب الی أقلیدس الصوری... . انجام ناتمام و ناقص است، به طوری که اوراق 26-29 خالی مانده است. در حواشی تعلیقات و شروحی نوشته شده که چنین آغاز می شود: اعلم أن کل علم موضوعاً ومبادئ ومسائل فموضوع أصول الهندسه والحساب... . (Brockelmann, GAL  GI 510, 23, SI 929) * 11ق/ 17م. نستعلیق، عناوین شنگرف، ضمن متن چند شکل هندسی به شنگرف و سیاه و سبز و لاجورد کشیده شده، توقیع محمد بدرالدین استانبولی به عنوان متملّک در نسخه وجود دارد. 29گ (مجموعه: 1ر – 29پ)، 23س. اندازۀ کتاب: 20.5*12 سم. [شمارۀ نسخه: 308-TF 3]     * * *   1 . Bratislave (Presburg). 1. Karl Petracek. 2. Rudolf Vesely. 3. Jozef Blaskovic. 1. Bas., Popis= Popis orijentalnih rukopisa moje biblioteke. Priopcio Dr. Savfet Beg Basagic. Sarajevo 1917. In Glasnik zemaljskog muze ja u Bosni I Hercegovini. XXVIII. 1916. 3. i. 4. (S. 207-290)