دكتر يوسف بيگ‌‌باباپور

 حقیقة الأخبار در نسب شناسی ایل قاجار

یوسف بیگ‌باباپور*

درآمد

از میان ایلات ایران، یکی از مقتدرترین ایشان ایل قاجار بود. این ایل همچنین یکی از حامیان مؤثّر حکومت صفوی، محسوب می شد که در مرزبانی سرحدات ايران نقش بسیار مهمی ایفا می کردند و مدتها نسبت به دربار صفويه وفادار بودند و در اين دوره نهضت يا شورشي كه جنبۀ قيام عليه دولت مركزي ايران داشته باشد، از اين ايل ديده نشده است و در اكثر جنگ‌هاي بزرگ در اين دوره كه به تناوب ميان قواي ايران و نيروهاي عثماني و ازبك در مشرق و مغرب ايران روي مي‌داد، سران و عده‌اي از زبدگان ايل قاجار شركت داشتند. علّت و سبب اين آرامش و انقياد قاجاريه را در اين دوره مي‌توان يكي قرابت نژادي اين ايل با سلاطين اوليۀ صفويه و ديگر بروز اختلاف و دو دستگي در ميان سران ايل دانست.

هنگامي كه تركمانان قاجار مأمور حفظ سرحدات ايران در گرگان و دشت شدند، به حكم ضرورت زندگي شباني دشت‌هاي كنار رود گرگان و اترك را براي سكونت خويش اختيار كردند تا هم سرزميني مشابه مسكن سابق خود داشته باشند و هم از مراتع و مرغزارهاي كنار اترك و گرگان استفاده كنند. كوخ‌هاي ايلياتي تيره‌ها و قبايل قاجار در طول درۀ رود گرگان بر پا شد و پس از مدتي كه تاريخ قطعي آن را نمي‌توان معين كرد، از لحاظ محل سكونت ميان دستجات ايل اختلافي روي داد و سران و كلانتران ايل حدّ فاصلي براي حوزۀ سكونت و چراگاه احشام و اغنام قبايل تعيين كردند كه جريان رود گرگان شاخص آن بود. بدين ترتيب عده‌اي از قبايل قاجار در حوضه علياي رود گرگان و عده ديگر در حوضۀ سفلاي آن رود ساكن و در آن زمان دستۀ اوّل به «يُخاري باش» و دستۀ دوم به «اَشاقه باش»1 كه دو اصطلاح تركي است مشهور و بعدها دستۀ يُخاري باش به دولو و قبيله اَشاقه باش به قويونلو2 معروف شدند.

دستۀ اشاقه باش از ايل قاجار كه پس از كسب قدرت و زمامداري بيشتر به قويونلو معروف شدند، هم از حيث مقتضيات محلي و هم از لحاظ حسن خدمت به سلاطين عصر به تدريج قوت گرفتند و در دوران پادشاهي صفويه سلاطين آن سلسله از اختلاف و دو دستگي ميان ايلات قاجار استفاده مي‌كردند و از وحدت آنان كه ممكن بود به شورش و قيام عليه حكومت مركزي منجر شود جلوگيري مي‌نمودند و بدين ترتيب هر يك از دو دسته كه بهتر مي‌توانستند محبت و توجه سلاطين صفويه را به خود جلب كنند بيشتر مورد نوازش و عطاياي ملوكانه قرار مي‌گرفتند.

دستۀ اشاقه باش از زمان سلطنت شاه سليمان صفوي تقريباً مقام اوّل را نسبت به ايلات شمالي ايران در دستگاه صفويه احراز كرده و اعتماد و علاقۀ دربار را به خود جلب كرده بودند و بعضي از بزرگان و سران اشاقه باش داراي مقام و منصب و دستگاه حكمراني در حوزۀ دشت و گرگان شدند و خود اين امر بيش از پيش كينه و حد دستۀ يُوخاري باش يا دَوَلو را نسبت به سران اشاقه باش بر انگيخته و بعدها موجب كشمكش‌هاي خونين و زد و خوردهاي بي‌رحمانه ميان اين دو دسته گرديد و مؤسس دولت قاجاريه را كه از سران اشاقه باش بود بر آن داشت تا سياست بي‌رحمانه و خانمان بر اندازي نسبت به منسوبين ايل دَوَلو پيش گيرد.

چنين به نظر مي‌آيد كه اصولاً عدت و قوّت ايل اشاقه باش از بدو امر بيش از دستجات دَوَلو بوده و يا پشتيباني دربار صفويه از دستۀ اوّلي موجب ضعف دستۀ دوم گرديده است. آن چه مسلم است در آغاز قيام ايلات قاجار براي به دست آوردن زمام حكومت در ايران نامي از دستۀ يُوخاري باش در ميان نيست، ولي در جنگ‌ها و كشمكش‌هایي كه ميان سران ايل اشاقه باش و حكومت‌هاي مركزي ايران در زمان زنديه روي داده است، تقريباً تمامي افراد قاجاريه از هر دو دسته شركت داشته‌اند و بدين ترتيب ديده مي‌شود كه در راه كسب قدرت اختلاف و دو دستگي از نظر افراد ايل محو گرديده و فقط سران و رؤساي يخاري باش بودند كه داعيۀ حكومت و سلطنت داشته‌اند و به دست آغا محمد خان نيست و نابود شده‌اند.(جهت اطلاع بیشتر، رک: شمیم، 1375، صص 22-34)

رفته رفته حکومت مستقل و رسمی قاجاریه شکل گرفت و با ظهور آغامحمد خان قاجار، رسماً دولت قاجاریه بنیان گذاری شد. این بود مختصری از سرگذشت ایلات قاجار و چگونگی به حکومت رسیدن آنها در ایران.

حقیقه الاخبار، مؤلّف، مترجم و نسخ خطّی موجودآن

یکی از آثاری که به صورت اختصاصی به تبارشناسی ایل قاجار، از بدو تشکیل تا اقتدار سیاسی پرداخته، کتاب حقیقه الاخبار فی احوال آل قاجار می باشد. بنا به نوشتۀ استاد منزوی (1388، ج2، ص953)  اصل کتاب به عربی بوده و مؤلف آن ناشناس است و در دورۀ ناصرالدین شاه توسط یکی از تاریخ نگاران درباری این دوره، یعنی محمّدحسین فروغی، در سال 1302 هـ.ق. به نام ناصرالدین شاه ترجمه شده است. نگارنده و مترجم این کتاب در هیچ جا نامی از خود نبرده است.

این کتاب مشتمل بر دو فصل است: فصل اوّل در تحقیق انساب ایل قاجار، و فصل دوم در تحقیق زمان مسافرت ایل قاجار به شامات. در مواردی مؤلّف به نقل قول از کتب معتبر تاریخی نموده و هر جا که خواسته و قابل ایراد بوده، بر آن ایراد نموده و ذیل عنوان «استطراد» به نقد و تصحیح آن مبحث پرداخته است. کلّ مباحث کتاب اطلاعات جامعی دربارۀ انساب و ایلات ترک قاجاری به دست می دهد.

استاد منزوی در همانجا، به معرفی مآخذ نسخه شناسی این اثر و چند نسخه از آن پرداخته اند؛ از آن جمله: نسخه ها، 6/4316 ناشناخته مانده؛ فیلم 2/89 نستعلیق رمضان 1309 هـ.ق. که دست نوشتۀ ناصرالدین شاه در آن مشاهده می شود؛ و نسخۀ صارم الدولۀ اصفهان که نسخۀ نفیسی است، به خط نستعلیق بوده، با سرلوحۀ مذهّب و جداول متداخل به شنگرف و زر و مشکی و نیلی در کلیّۀ صفحات به چشم می خورد. در شروع کتاب یادداشت مؤلف اهدا به کتابخانۀ ظلّ السلطان در ماه رجب سال 1309 هـ.ق. دیده می شود که تصویر آن در انتهای همین مقدمه آورده شده است. جلد این نسخه مقوایی با روکش تیماج قرمز ریسه دار، در ابعاد 15*22 سانتی متری، در 125 صفحۀ 11 سطری می باشد. این نسخه هم اکنون در گنجینۀ نسخ خطّی کتابخانۀ فرهنگ اصفهان، ضمن مجموعۀ صارم الدوله نگهداری می شود. در فهرست نسخه های خطی صارم الدّوله، نگارش محمّدعلی هدایت، که به سال 1387 توسط مجمع ذخائر اسلامی به چاپ رسیده است، ضمن معرفی این نسخه به شمارۀ 87 (957)، نامی از مترجم آن برده نشده است.3

نگارندۀ نسخه در مقدمۀ آن گوید: « نگارندۀ این اثر محقّر به عرض مطالعه کنندگان کتب تواریخ و سیر می رساند که در حقیقت اشتغال به تحقیق انساب هر یکی از سلاطین عدالت آیین حالیّۀ ایران و روم، از قبیل اشتغال به اثبات وجود چیز معلوم است؛ زیرا هر دو دولتِ ابد شوکت، منسوب به قومی هستند که از روز شناخته شدن در عالم تاریخ تا به امروز، یکصد و پنجاه و چهار سلالۀ حکم داری تشکیل داده و از آن سلاله ها هزار  و ششصد و سی و چهار پادشاه در ممالک معمورۀ آسیا و اروپا وآفریقا، وقت به وقت حکومت و سلطنت کرده؛ و علاوه بر این دین مبین اسلام را در مقابل دشمنان ظاهری و باطنی تاکنون نگاه داشته و چندین بار از مخاطرات رهانیده و بیشتر از غازیان تازیان وسعت به دایره اش داده اند. این قوم شجیع و نجیب همان قوم ترک است که از توران خروج کرده، به ادارۀ تبر و تیر و نیزه و شمشیر، خودشان را به سایر ملل و اقوام معرفی نموده، و از ولایت سبیر تا به دریای عمّان طولاً، و از دریای چین تا به دریای ونیز عرضاً، به طور تسلَط و حکمرانی منتشر شده؛ با این که اختلاط به سایر اقوام نمودند، باز اخلاق و عادات قومیَه و شجاعت و نباهت فطریّۀ خودشان را از دست نداده اند؛ و له الحمد و المنَه، بعد از این همه پریشانی، امروز هم نفوس این قوم نجیب کمتر از 250 کرور نیست. با وجود این، کدام فخر و شرف و نجابت از برای مردمانی بالاتر از این باشد که به صرف جوهر عقل و ادارۀ تیغ مصیقل، در میان آن همه معارض و مدَعی، قدم به منتهای مراتب صوریَۀ بشریّه نهاده، در مملکتی صاحب تخت و تاج و گیرندۀ باج و خراج شود. از مثلهای ترکی است می گویند: «هنُرینی گُسترن کیشیدر، نه آتاسینی!»؛ ولی از آن که هر یکی از مورّخین ایران در باب نژاد عالی نهادِ این دو سلسلۀ علیَه، در مقدّمۀ آثار خودشان نسب نامه های مخالف به اقوال یکدیگر به سلک سطور کشیده و جز تغلیطِ اذهانِ مطالعه کنان، خدمتی لایق به عالم تاریخ و سِیَر ننموده بودند، نگارنده مناسب دید که عجالتاً به تحقیق انسابِ شوکت مآب دولت علیَۀ قاجاریّه که متبوع مفخم و ولی النَعمت اعظم خود او است، اشتغال ورزد؛ لهذا این رسالۀ مختصره را بر دو فصل و یک خاتمه تألیف و موسوم به حقیقة الاخبار فی احوال آل قاجار نمود؛ و من الله التّوفیق و هو حسبی و نعم الوکیل.

همچنین در انواع ایلات و انساب قاجاریه چنین آورده است: «هرگاه اسم ایل جلیل قاجار را در کتب تواریخ و سیر ایران و توران تحرَی و تجسَس نماییم، در هیچ یکی از کتب مذکوره حتی در جامع التّواریخ رشیدی که خواجه رشیدالدین، وزیر غازان خان در سال 1302م / 702هـ. ، و در شجرۀ ترک که ابوالغازی بهادرخان، از خوانین آل یادگار، در سال 1663م / 1074هـ. تألیف نموده، و انساب اقوام ترک و تاتار و مغول را ضبط کرده اند، نخواهیم دید، مگر در تواریخ دولت صفویّه که این ایل جلیل را یکی از آن هفت ایل قرار می دهد که مثل شاه اسمعیل یک صوفی زادۀ چهارده ساله را در سال 1499 م / 905 هـ. بر تخت کیانیان جلوس داده، پادشاه شناختند و اسم ایلات مذکور از این قرار است : شاملو، روملو، تکّه لو، وارساق، افشار، بیات، قاجار».

در اینجا خالی از فایده نیست نگاهی اجمالی به مجموعۀ نفیس صارم الدوله داشته باشیم. اكبر ميرزا، مشهور به اكبر مسعود، ملقّب به صارم الدوله از رجال مشهور و نقش آفرين اواخر عهد قاجار و اوایل دورۀ پهلوي بوده است. او فرزند ارشد مسعود ميرزا ظل السّلطان و از نوادگان ناصرالدّين شاه قاجار مي‌باشد كه به علّت كارهاي سياسي، در دورۀ حكومت 20 سالۀ رضا شاه مطرود و خانه نشين شد.

مرحوم صارم الدوله تعداد پانصد جلد كتاب از كتاب‌هاي چاپي كتابخانۀ پدرش ظلّ السلطان را جهت ايجاد كتابخانۀ مدرسۀ متوسطۀ اصفهان (صارميه) در آغاز به صورت وقف به مدرسه اهدا مي‌نمايد. علاوه بر تعداد فوق، پانصد جلد ديگر كتب چاپي و خطي در سال 1344 توسط وي به كتابخانۀ فرهنگ اصفهان اهدا مي‌شود.

مجموعۀ كتب خطّي و چاپي كه در سال 1344 شمسي توسط اكبر ميرزا ملقب به صارم الدوله به كتابخانه عمومي اصفهان اهدا شده، تماماً ممهور به مهر بيضوي شكلي است كه در آن اين عبارت حك شده است: «اهدايي به كتابخانۀ فرهنگ اصفهان صارم الدّوله آذر ماه 1344». كتب خطّي اين مجموعه كه عمدتاً در قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم هجري قمري به رشته تحرير در آمده و بيشتر در زمان پدر صارم الدوله يعني ظلّ السلطان نوشته شده، اين اقدام يا به دستور مستقيم ظلّ السلطان انجام گرفته و يا اين كه به صورت پيشكش به نام او نوشته و يا ترجمه شده، ولي تعدادي از آن نسخ نفيس، مربوط به قرون قبل از آن است. موضوع كتب خطي بيشتر در زمينه‌هاي تاريخ و جغرافيا، سفرنامه و ادبيات مي‌باشد.

البته تعداد قابل توجهي از كتب خطّي مذكور، ترجمه‌هايي است از زبان‌هاي مختلف اروپایي كه در دورۀ قاجار صورت گرفته است. طبق دفتر ثبت كتب خطي كتابخانه، تعداد كتب خطي اهداي او به كتابخانه حدود 210 تا 250 نسخه ذكر شده است (بعضي از نسخ به صورت مجموعه، حاوي چند كتاب است)، و بسياري از كتب چاپ نشده به صورت دست نويس هنوز باقي مانده است.

از ويژگي‌هاي اين مجموعه اين كه بعضي از نسخ، منحصر به فرد بوده و در ديگر كتب فهرست نسخ ديده نشده است. همچنین، نفاست و ظرافت هنرهاي به كار رفته در نسخه‌هاي مذكور است كه آن را ممتاز نموده است.